TIMELINE:MONGOLIA

Timeline: Mongolia

A chronology of key events:

1206-63 - Following unification of the Mongol tribes, Genghis Khan launches a campaign of conquest. His sons and grandsons create the world's biggest land empire.

1267-1368 - Weakened by disunity, the empire implodes. Ming troops oust the Mongols from Dadu - present-day Beijing.

1380 - The Golden Horde is defeated by the Russian Prince Dmitriy Donskoy. Ming troops destroy the Mongol capital, Karakorum.

Manchu rule

1636 - The Manchu (Qing) empire conquers the southern Mongols, creating Inner Mongolia.

1691 - The Qing empire offers protection to the northern Mongols, creating Outer Mongolia.

1727 - The Treaty of Kyakhta fixes the western border between the Russian and Manchu empires, confirming Qing dominion over Mongolia and Tuva.

First Soviet satellite state

1911 - The Qing dynasty falls and Outer Mongolia declares its independence. Russia and the Republic of China recognise its autonomy.

1919 - The Chinese army occupies Outer Mongolia.

1920 - Mongolian revolutionaries found the Mongolian People's Party and open contact with Bolsheviks in Siberia.

1921 - With Red Army support, Mongolian revolutionaries drive out Chinese and Tsarist forces and install the Mongolian "people's government".

1924 - The People's Party chooses Lenin's "road to socialism bypassing capitalism" and renames itself the Mongolian People's Revolutionary Party (MPRP). The Mongolian People's Republic is proclaimed.

Purges

1928-32 - "Rightists" who want private enterprise are ousted. "Leftists" who want communes are ousted. A "counter-revolutionary uprising" against the confiscation of monastery property is suppressed.

1937 - Mongolian Prime Minister Genden is arrested in the USSR and shot for spying for Japan. The Minister of War Marshal Demid is poisoned aboard a Trans-Siberian train. Monasteries are destroyed and lamas murdered.

1939 - Mongolian and Soviet troops commanded by General Zhukov defeat an invasion by Japanese and Manchukuo forces in the Battle of Halhyn Gol (Nomonhan).

1939 - "Mongolia's Stalin", interior minister and new Minister of War Choybalsan, is appointed prime minister. Ex-PM Amar is tried in the USSR and shot for spying for Japan.

International recognition

1945-46 - Yalta conference agrees to preserve the status quo - Soviet control - in Mongolia. Mongolians vote for independence in a UN plebiscite. Mongolia is recognised by the Republic of China.

1949-55 - Relations established with the People's Republic of China. Railway built across Mongolia linking Russia and China.

1952 - Choybalsan dies, and is replaced as prime minister by Tsedenbal, the MPRP general secretary since 1940.

1961-63 - UN Security Council approves Mongolia's UN membership. Diplomatic relations established with the UK.

Soviet buffer against China

1966 - Soviet Communist Party General-Secretary Brezhnev signs a friendship treaty in Ulan Bator allowing secret stationing of Soviet troops in Mongolia.

1973-81 - Mongolia accuses China of planning annexation, protests against Chinese leaders' call for withdrawal of Soviet troops, accuses China of "aggressive intentions" and expels some Chinese residents.

1984 - "Mongolia's Brezhnev", party General-Secretary Tsedenbal, head of state since 1974, is forced out of office by the MPRP Politburo.

1986 - Gorbachev's Vladivostok speech opens the way to detente with China and the withdrawal of Soviet troops from Mongolia.

Democracy

1990 - Street demonstrations force resignation of the MPRP Politburo. Political parties are legalised. Elections to the Great Hural (parliament) are won by the MPRP, but 19 of the 50 seats in a new standing legislature go to non-communists.

1992 - Mongolia's new constitution gives first place to human rights and freedoms. In the first democratic elections the MPRP wins 71 of the 76 seats in the new single-chamber Great Hural.

2001: On the campaign trail with Bagabandi

1993 - The first direct presidential elections are won by Ochirbat, nominated by the National and Social Democrats.

1996 - The National and Social Democrats win 50 seats in the Great Hural elections, but the MPRP can deny a quorum, hindering passage of legislation.

1997 - MPRP candidate Bagabandi wins presidential election.

2000 - After the democrats form three new governments in two years the MPRP wins 72 seats in the Great Hural elections. The National and Social Democrats and three other parties form a new Democratic Party.

2001 February - UN launches appeal for $8.7m (£6m) to support herders suffering in worst winter conditions in more than 50 years.

2001 May - President Bagabandi re-elected.

2001 October - IMF approves nearly $40 million in low-interest loans over next three years to help tackle poverty and boost economic growth.

2002 November - Dalai Lama visits. China denounces trip and warns Mongolian leaders not to meet the Tibetan spiritual leader.

2003 July - It is announced that 200 soldiers will be sent to Iraq to contribute to peacekeeping.

2004 January - Russia writes off all but $300 million of Mongolia's debts.

Power-sharing

2004 June-August - Parliamentary elections, in which the opposition performs strongly, result in political deadlock over contested results. Tsakhiagiin Elbegdorj is eventually appointed as prime minister following power-sharing deal.

2005 March-April - Protesters in the capital demand the government's resignation and an end to poverty and official corruption.

2005 May - MPRP candidate Nambaryn Enkhbayar wins presidential election.

2005 November - President George W Bush becomes the first serving US leader to visit Mongolia.

2006 January - Coalition government headed by Tsakhiagiin Elbegdorj falls after the MPRP pulls out, blaming the leadership for slow economic growth. Parliament chooses MPRP's Miyeegombo Enkhbold as the new prime minister.

2007 November - Prime Minister Miyeegombo Enkhbold resigns. He is replaced by MPRP leader Sanjagiin Bayar.

2008 July - President Enkhbayar declares a state of emergency to quell riots in the capital which left five dead and hundreds injured. Violence erupted after the opposition accused the governing party of rigging elections.

2009 May - Former Prime Minister and candidate of the opposition Democratic Party, Tsakhiagiin Elbegdorj, wins presidential election, defeating incumbent Nambaryn Enkhbayar by a narrow margin. Governing MPRP says it accepts the result.

2009 October - Prime Minister Sanjagiin Bayar of the MPRP resigns for health reasons. Foreign Minister Sukhbaataryn Batbold succeeds him.

Mongolian New Prime Minister

Mongolia's ruling party has nominated Foreign Minister Batbold Sukhbaatar to be the country's new prime minister.

If confirmed as prime minister he will replace Bayar Sanjaa, who asked to resign due to ill health.

Mr Batbold is reputedly one of the country's wealthiest men and is expected to continue the country's pursuit of investment in mining.

Mongolia, landlocked between Russia and China, is poor despite rich deposits of copper, gold, uranium, silver and oil.

The ruling Mongolian People's Revolutionary Party (MPRP) will submit Mr Batbold's nomination to President Elbegdorj Tsakhia, who is expected to give his approval in the next few days.

After that, the Mongolian parliament, called the State Great Khural, will vote on his confirmation.

Natural resources

Parliament had earlier approved the request of Mr Bayar to resign - he has suffered from hepatitis C and related liver problems and was hospitalised again last week.

He had recently overseen the signing of a long-debated deal between Mongolia and two mining companies - Rio Tinto and Ivanhoe Mines.
A mix of old and new buildings on the outskirts of Ulan Batur
The Mongolian government says economic development is a priority

This would see the development of a $4bn (£2.44bn) gold and copper mine, the Oyu Tolgoi mine in the Gobi Desert.

"I regret that I couldn't finish what I planned to do," Mr Bayar told lawmakers, according to state television.

"The government still has a lot of work to do," he said.

Mr Bayar became prime minister in November 2007 after assuming the leadership of the MPRP, which had ruled the country for decades as a one-party communist state until a peaceful move to multi-party politics in the 1990s.

He was confirmed in his post in September 2008, two months after riots erupted in the capital Ulan Bator over a disputed June parliamentary election victory by the MPRP. Five people were killed.

The MPRP still controls the 76-seat parliament, but Tsakhiagiin Elbegdorj of the opposition Democratic Party won the presidency in May, creating a virtual coalition government.

Mongolia's location, between Russia and China, has prompted feelings of vulnerability, requiring its leaders to carefully balance conflicting interests.

Mr Batbold was educated in Moscow and London.

Between 1992 and 2000, he headed the trading company Altai Trading Company Limited, which formed a gold mining joint venture with Canadian firm Centerra Gold Inc.

Altai Trading, which has hotel and cashmere interests, is now being managed by Mr Batbold's wife.

Хүндэтгэл

Хүндэтгэл (1)
Гадаадын бүх жуулчид Япон хүмүүсийг маш хүндэтгэлтэй улс гэж үздэг. Эелдэг зан гэдэг бол бусдыг ойлгох сэтгэлийн гадаад илрэл юм. Энэ бол зөв бүхэнд хандах хүндлэл, түүнчлэн нийгмийн байр сууринд хүндэтгэлтэй хандахтай эгээ адил. Хүндэтгэлийн хамгийн дээд хэлбэр нь хайранд ойрхон байдаг. Хүндэтгэх чанар гэдэг нь атаархаж жөтөөрхөхгүй байх, бардамнаж сагсуурахгүй байх, эвгүй муухай зүйл хэлэхгүй байх, шунал тачаалыг тэвчих, ухаангүй уурлахгүй байх, хүнд муу юм үл санах явдал гэж хэлж болно. Харин хүн бол үнэн, худлыг ялгах ёстой.
Зөв зан чанарыг заавал баримтлах нөхцөл болгоод өгөхөөр нийгмийн дунд биеэ авч явах нарийн дэг журмын тогтолцоо дэлгэрч нийтийнх болно. Залуучуудыг толгой бөхийн ёслох, алхах явах, суух, цайлах ёсонд сургадаг. Хоолны ширээний ард биеэ авч явах нь шинжлэх ухаан болно. Цайгаар үйлчлэх, уух нь ёслол болно. Боловсролтой хүн гэдэг бол энэ бүхнийг дээд зэргээр сурсан байх учиртай.
Зарим Европчууд бидний ёс зүйг дутуу үнэлж муугаар хэлдэг л дээ. Тэд биднийг дэндүү удаан боддог, тэрийгээ хэтэрхий ягштал баримталдаг гэж хэлдэг юм. Тэр ёслолд хэрэггүй юм байхыг үгүйсгэхгүй. Гэтэл барууны моод дагаж давхихаас тэнэг хэрэг гэж үү? Би моодыг тэнэг гэж үзэж байгаа юм биш л дээ. Тэд үнэндээ хүн төрөлхтөний гоё сайхныг үргэлж хайж байдаг хүний сэтгэлийн илэрхийлэл юм. Ийм учраас би ёслолыг чухал биш зүйл гэж бодохгүй байна.

Politeness (1)
All foreign tourists have noticed that the Japanese people are very polite. Politeness is good if it shows sympathy for the feelings of other people. It should also show respect for social positions, which were originally due to actual merit, not birth. In its highest form politeness is close to love. Politeness is patient, kind, does not envy, does not praise itself, is not proud, behaves correctly and does not allow evil. One must know, however, the difference between true and false politeness.
When correct behavior became essential, it was natural that a system of eticquette should become popular. It was used to train young people how to bow, walk, sit and serve tea. Table manners became a science. Serving and drinking tea came to be a ceremony. A man of education was expected to master all of these things.
Some Europeans, however, have spoken badly about our etiquette. They say that we think about it too much and follow it too strictly. There may be some unnecessary points about ceremony. But is it any more foolish than strictly following the everchanging fashions of the West? I think even fashions are not foolish. They simply show that human beings are always looking for something beautiful. Even more so, I do not think that ceremony is completely unimportant.

АЛТАН ДОЛОО ХОНОГ

АЛТАН ДОЛОО ХОНОГ
Дөрөвдүгээр сарын 29 Японы үндэсний амралтын өдөр буюу Шова но хи. Японд энэ өдрөөс эхлэн амралтын Алтан долоо хоног эхлэдэг. Хэрэв хагас бүтэн сайн өдөр таарвал энэ нь жилийн хамгийн урт амралтын өдөр болдог. Цаг агаар тогтуун дулаан сайхан байж аялал зугаалга хийх таатай нөхцөл бүрдэж олон Япончууд Алтан долоо хоногоор аялдаг бөгөөд аялалын хамгийн оргил үе болдог.
Шова но хи Шовагийн өдөр Дөрөвдүгээр сарын 29
Эзэн хаан Шовагийн төрсөн өдөр гэж тэмдэглэж ирсэн. Түүнийг 1989 онд таалал төгссөний дараа Мидори-гийн өдөр буюу Ногоон өдөр гэж байгалийг хүндэтгэх өдөр болгожээ. 2007 оноос эхлэх нэрийг нь өөрчилж Шова но хи хэмээн нэрлэхээр тогтжээ.
Кэнпо кинэнби буюу Үндсэн хуулийн өдөр, Тавдугаар сарын 3
Өнөөдрийн мөрдөж байгаа Үндсэн хууль 1947 оны энэ өдөр хүчин төгөлдөр болжээ.

Мидори но хи буюу Ногоон өдөр, Тавдугаар сарын 4
Мидори но хи-г 2006 он хүртэл дөрөвдүгээр сарын 29 нд тэмдэглэж байсан. Мидори но хи-г 5 дугаар сарын 4 нд тэмдэглэж байх хүртэл энэ өдөр үндэсний амралтын өдөр байсан ажээ.

Кодомо но хи буюу Хүүхдийн өдөр, Тавдугаар сарын 5
Энэ өдөр хүүхдүүдэд эрүүл энх, аз жаргал, сайн сайхныг хүсэх өдөр өө.

Зарим компаниуд 5 дугаар сарын 1 –нийг амралтын өдөр болгодог бөгөөд энэ бол тавдугаар сарын өдөр болдог.

Golden Week

April 29th is Japan’s National holiday, Showa no hi. This day leads Japan into Golden Week, a succession of holidays. When Saturdays and Sundays are included, this week becomes one of the longest holidays of the year. The weather is warm and suitable for excursions at this time, therefore many Japanese make trips during Golden Week and it is one of the busiest travel times.

Showa no hi (Showa Day) April 29:

It used to be Emperor Showa’s birthday celebration. After his death in 1989, it was designated as “Midori ni hi (Greenery Day),” a day for appreciation of nature. It was decided to change the name of this day to “Showa no hi” as of 2007.

Kenpo kinenbi (Constitution Day) May 3:

The present Constitution of Japan was put into effect on this day in 1947.

Midori no hi (Greenery Day) May 4:

“Midori no his” used to be celebrated on April 29, until 2006. Before being declared “Midori no hi,” May 4 was a national holiday as it fails between two other holidays.

Kodomo no hi (Children’s Day) May 5:

A day to wish for the health and happiness of children.

Some companies give employees a day off on May 1, which is May Day.

ШИЧИ-ГО-САН

ШИЧИ-ГО-САН
Дээр үед энэ ёслол бол хүүхдүүд үс, зүс, хувцас хунараа өөрчилж том болж байгаагаа харуулдаг ёслол байж. Хэрэг дээрээ энэ ёслол нэг их удаан үргэлжилсэнгүй, Япончууд хүүхдүүдийнхээ шичи-го-сан-ы баярыг үргэлжлүүлэн тэмдэглэж байна. Шичи-го-сан гэдэг нь долоо-тав-гурав гэсэн утгатай үг. Арван нэгдүгээр сарын 15 нд гурав, таван настай хөвгүүд, гурав, долоон настай охидууд уламжлалт кимоногоо өмсөж ойролцоох шринэ буюу сүмд очдог. Ёслолыг эцэг эх нь үйлдэх бөгөөд санваартан хүүхдүүдийг нь сайн сайхан өсөж торнихын төлөө мөргөж залбирна.

SHICHI-GO-SAN

Long ago it was customary for children to change their hairstyle and manner of dress as they grew older. Although this tradition is no longer observed, the Japanese continue to celebrate the growth of their children with the Shichi-Go-San Festival. Shichi-Go-San means seven-five-three. On November 15th boys of three and five and girls of three and seven dress up in tradional kimono and visit a local shrine. Parents make offerings at the shrine and the preist prays for the continued development of their children.

ДАРУМА

ДАРУМА

Дарума гэдэг бол жижигхэн, бөөрөнхий цаасаар наасан хүүхэлдэй бөгөөд түүнийг Зэн буддизмыг үндэслэгч Энэтхэг ламыг төлөөлсөн гэж үздэг. Домгоос үзвэл тэрбээр алхаж чаддаггүй учир нь тэр мөргөл бясалгал хийж есөн жил суусан юм ажээ. Хоёр зуун жилийн настай дарума бизнес болон амь амьдралын амжилт, сайн сайхныг бэлгэдэж байдаг. Одоо цагт түүнийг заримдаа шалгалтыг амжилттай өгөх зэрэгт хэрэглэдэг. Дарумагийн нүүрнээс бусдыг улаан өнгөөр буддаг бөгөөд голдуу нүдийг нь будалгүй орхисон байдаг. Хүмүүс ямар нэгэн зүйл хүсвэл нэг нүдийг будна. Хэрэв хүсэл мөрөөдөл биелэж гүйцэлдвэл нөгөө нүдийг будна. Дарумагийн ёроолыг хүндрүүлсэн байдаг бөгөөд хэзээ ч цохигдож унадаггүй онцлогтой. Хэчнээн олон удаа цохисон ч босоо хэвээрээ л байна. Энэ бол түүний бууж өгөхгүйн утгат бэлгэ тэмдэг болдог.

DARUMA

A daruma is a small, round papier-mache doll that is said to represent the Indian monk who founded the Zen sect, Legend says that he became unable to walk because he sat in continuous meditation for nine years. For about two hundred years the daruma has been considered a good luck charm for success in either kife or in business. Nowadays, they are sometimes used to wish for other things such as successfully passing examinations. Daruma are painted red, except for the face, and don’t usually have the eyes painted in. When whishing for something, people paint in one eye. If the wish comes true, they paint in the other. The bottoms of daruma are weighted and bounce back by themselves when knocked over. Even if they ar knocked down many times, they always bounce back, so they are a symbol of never giving up.

ЯПОНЫ БИЧИГ ҮСЭГ

ЯПОНЫ БИЧИГ ҮСЭГ
Япончууд ханз, хирагана, катагана хэмээх гурван төрлийн бичигтэй. Ханз нь (дүрс бүр нь нэг утга илэрхийлнэ) дүрс бичиг бөгөөд Хятадад зохиогдсон юм. Үүнийг Японд тавдугаар зуунаас өмнөхөн хэрэглэж эхлэсэн бөгөөд өнөөдөр ч хэрэглэсээр л байна. Өнгөрсөн хугацаанд нэг дүрс нөгөөтэй нийлж шинэ үг үүсгэн баяжсаар байна. Ер нь бол маш олон энгийн дүрс үсэг Хятад болоод Японд адилхан хэлбэртэй боловч утгын хувьд бага зэрэг өөрлөгдөж байна. Есдүгээр зуунаас эхлэн Японд хирагана, катагана хэмээх хоёр төрлийн авианы бичиг хэрэглэж эхлэсэн. Яг цагаан толгой шиг боловч тус бүр өөр авианы нийлэмжийг үсэгнүүд юм. Хирагана, катагана аль аль нь дөчин зургаан бичлэг зурлагатай. Япон хэлэнд таван дүрс нь таван эгшиг авианы дуудлагатай. Нэг зурлага нь дан гийгүүлэгчийн аялгатай бөгөөд м болон н-ийн хоорондох авианы дуудлага илэрхийлнэ. Ийнхүү дөчин дүрс нь тус гийгүүлэгчийг үзүүлэх бөгөөд тус бүр эгшгээр амилж нийлмэл авиа үүсгэнэ. Хирагана, катагана хоёр бол бие даасан авиатай боловч өөр өөр зурлагатай. Хоёр бичгийн ерөнхий зориулалт адил боловч катагана нь зөвхөн гадаад үгийг(өөр орноос орж ирсэн ормол үг) бичихэд хэрэглэдэг. Хирагана, катагана бол ханз сурахаас нэлээд амархан. Хүүхдүүд эхлээд хирагана, катагана сурах бөгөөд хүүхдийн номууд голдуу хирагана-гаар бичигдсэн байдаг. Хүүхдүүд бага сургуулийн нэгдүгээр ангиас эхлэн ханз сурч эхлэх ба энгийнээс нь эхлэн сурна. Зарим ханзны дүрсийг хэд хэдэн янзаар уншиж болох бөгөөд хамгийн зөв утгыг хам бичвэрээс нь хамааран ойлгох нь бий. Жишээлбэл, аки хэмээх дүрс үсэг нь тэнгэр болон хоосон гэсэн хоёр утга илэрхийлнэ. Энэ хоёр үг англиар адил бичлэгтэй боловч харин гэрэл, халуун хэмээн хоёр өөр утгатай.

JAPANESE WRITING

Japanese has three writing systems, kanji, hiragana and katagana. Kanji is a form of ideography (each character represents one word) which was invented in China. It was introduced to Japan some time before the fifth century and is still used today. Over the years, some characters have combined with other characters to form new words. Although many of the basic characters are still the same in China and Japan, the meanings of some have changed slightly over time. In the ninth century, Japan invented two phonetic writing systems, hiragana and katakana. They are like alphabets, but each character represents a phonetic syllable, rather than a single sound. Hiragana and katagana each contain forty-six characters. Five of the characters represent the vowel sounds used in Japanese. One character represents a single consonants sound which is a cross between m and n. And the remaining forty characters represent various consonant vowel conbinations. Hiragana and katagana represent identical sounds, but use diffrent characters. The main reason for having two sets is that one of them, katagana, is used primarily to write loan words (i.e. words from other countries). Hiragana and katagana are much simpler to learn than kanji. Children learn these characters first, and children’s books ar usually written in hiragana. Kids do learn kanji from the first year of elementary school, but they start with simple ones. Some kanji characters can be read in multiple ways, and the exact meaning must sometimes be guessed from the context. For example, aki could mean sky or empty. This is similar to words in English which have the same spelling but different meanings (light, hot, etc.).

ВАЛЕНТИНЫ ӨДӨР

ВАЛЕНТИНЫ ӨДӨР/ЦАГААН ӨДӨР
Японд Валентины өдрийг жаахан өөр тэмдэглэдэг. Хоёрдугаар сарын 14 нд эмэгтэйчүүд эрчүүдэд шоколад өгдөг, харин эрчүүд эмэгтэйчүүддээ юм өгдөггүй. Охидууд найз хөвгүүд болон дуртай хөвгүүддээ, эхнэрүүд нь нөхөртөө өгдөг. Эмэгтэй ажилтан нар эрэгтэй ажилтан нартаа өгдөг. Энэ шоколадыг гири чоко гэх бөгөөд үнэндээ хайраа илэрхийлэх арга биш юм. Валентины өдрөөр дэлгүүрүүд маш олон төрлийн шоколад танилцуулж эмэгтэйчүүд түүнээс сонгодог. Тэгээд гуравдугаар сарын 14 нд цагаан өдөр ширээ эсрэгээр эргэдэг. Энэ өдөр хөвгүүд, эрэгтэйчүүд шоколад болон жигнэмэг, чихэр буцааж өгдөг. Энэ өдөр Японд их хэмжээний худалдаа хийдэг.

VALENTINE’S DAY/WHITE DAY

Valentine’s Day is celebrated a little differently in Japan. On February 14th, woman give chocolate to men, but men give nothing in return. Girls give chocolate to their boyfriends or to boys they like, and wives give it to their husbands. Female workers also give it to their male coworkers, but this is called giri choco (duty chocolate) and isn’t really a sign of affection. As Valentine’s Day approaches, stores reserve large amounts of space to display chocolates and they fill with woman making purchases.

Then, on March 14th, comes White Day and the tables are turned. On this day, boys and men got chocolate gove cookies or sweets in return. This day is unique to Japan and provides another large sales boost to stores.

ХУРИМ

ХУРИМ
Хосууд гэрлэхээр шийдвэл залуу бүсгүйн гэрт зочилж эцэг, эхээс нь зөвшөөрөл эрнэ. Гэрлэх зөвшөөрөл авсаны дараа залуу мөн дахин сүйт бүсгүйн гэрт эцэг, эхийн хамт очино. Тэгээд тэд бүгд хамтдаа а накодо буюу зуучийг сонгож, хуримлах өдрийг хэлэлцэн тогтоно. Накодо бол ер нь тухайн залууг сайн мэддэг настай хүн байна. Залуучууд голдуу өөрийнхөө дарга, захирлыг зууч буюу накодо болох хүсэлт тавьдаг. Накодогийн эхнэр нь мөн накодогийн нэмэлт хүч болдог. Хуримын товыг тогтохдоо уламжлалт ёсоор аль болох азгүй өдөр сонгохоос зайлсхийдэг. Хуримаас ойролцоогоор зургаан сарын өмнө юуино хэмээх ёслолыг хийнэ. Энэ үеэр хуримын зууч охины гэр бүлийн гэрчид мөнгө болон бараа таваарыг хуримд бэлтгэх зориулалтаар гардуулна.

WEDDING

Once a couple decides to get married, the man visits the woman’s house to get permission from her parents. After receiving permission, the man visits the woman’s parents again, this time with his parents as well. Together they choose a nakodo (a go-between) and decide on a wedding date. The nakodo is usually an older married person who the man knows. The man generally asks his boss to be the nakodo. The nakodo’s wife serves as an additional nakodo. The actual wedding date is often chosen to avoid traditionally unlucky days. About six months before the wedding a ceremony called yuino is held. At this time, the nakodo hands money or goods from the groom to the woman’s family to help prepare for the wedding.

ЦАЙ

ЦАЙ
Цай Японд 1200 орчим жилийн өмнө Хятадаас ирж маш хурдан хугацаанд хамгийн их уудаг ундаа болжээ. Японд хамгийн их уудаг цай бол цайны навчнаас гаргаж авсан ногоон цай болой. Мөн цайны навчнаас бүтэн боловсруулж авсан барууны цайнууд (хар цай зэрэг) болон хагас боловсруулсан оолон цай (Хятадад их уудаг) –г хэрэглэдэг. Ногоон цайг ямар нэгэн чихэр болон сүүгүй хэрэглэх бөгөөд эрүүл мэндэд чухал тустай. Япон хүмүүс ногоон цайндаа маш дуртай бөгөөд чанар, үнийн хувьд маш олон төрлийн болой.

TEA

Tea came to Japan from China about 1,200 years ago and quickly became the most popular drink around. The most common tea in Japan is green tea, which is made from unfermented tea leaves. Western teas (i.e.black teas) by contrast, are made from fermented tea leaves, and oolong tea (popular in China) is made from half-fermented tea leaves. Green tea is always taken straight with no sugar or cream added and has been shown to have great health benefits. Japanese people take their green tea seriously and there are many brands of differing quality and price.

ХАНАМИ

ХАНАМИ

Япон даяар жил жилийн хавар, голдуу дөрөвдүгээр сард нэгэн сайхан үйл явдал болдог. Энэ баярт үйл явдал бол Японы сакур дэлгэрэх улирал бөлгөө. Энэ тансаг ягаан цэцэг Японы урдаас дэлгэрэн эхлэж хойшоо үргэлжлэн нүүнэ. Хүмүүс өдөр бүр цаг агаарын мэдээ ажиглаж, өөрийн хот тосгондоо сакура ирэх өдрийг хүлээдэг. Ийнхүү цэцэг дэлгэрэх цагт дотны найз нөхөд, хамтран зүтгэгч, гэр бүлээрээ ойролцоох цэцэрлэгт очиж ханами буюу цэцэгийн баярыг тэмдэглэдэг. Ханами бол байгаль, хоол унд, найр цэнгэлийн цогц билээ. Хүмүүс хэсэг хэсэгээрээ нийлэлдэн сакура цэцгийн модон дор сууж сайхан цэцгийг харж баясдаг. Хаврын сайхан улиралд цэцгийн үзэмжийг магтахын чацуу шар айраг, саке ууж, зууш идэж, зарим нь бүр караоке дуулдаг. Жилийн энэ сайхан цагаар хүн бүхэн хүч тэнхээ авах шиг харагддаг. Тэд сэтгэл тайван нэг сайхан амарч авдаг. Харамсалтай нь энэ нь түр зуурынх байдаг. Учир нь Сакура цэцэг хоёр долоо хоногоос удаангүй нэг ч дэлбээгүйгээр алга болдог. Ийм ч болоод тусгайлан тэмдэглэдэг юм гэж тайлбарлах хүмүүс олон бий.

Hanami

Every spring, usually around April, there is great excitement all across Japan/.This excitiment is cuased by Japan’s cherry blossom season. These beautiful pink flowers start blooming in the south and gradually move north. Every day people watch the weather forecast to see when cherry blossom season wil reach their town. And when it does, they rush with families, coworkers or freinds to the nearest park to enjoy hanami. Hanami is equal parts picnic, party and nature appreciation. Groups pf people gather under cherry trees and look up at the beautiful blossoms. While enjoying this view, and the warm spring weather, they drink beer, and sake, eat snacks, and even sing karaoke.

At this special time of year everyone seems to have more energy. They can relax a bit and forget their worries. But unfortunately it is only temporary. Cherry blossoms rarely last more than two weeks in any one spot. Yet many people say that is what makes them so special.

ХАЙКУ

ХАЙКУ

Хайку буюу сенрю хэмээх нь яруу найргийн төрөл. Тэдгээр нь тус бүр арван долоон үеэс бүтэх гурван цуваанд 5-7-5 хээн дээр бичигдэнэ. Хайку голдуу улирал (kigo) ын тухай үзүүлэх бөгөөд Хайжин буюу хайку найрагчид голдуу зохиолын нэр (haigo)-тэй байдаг. Нэртэй хайкучдын нэг нь Мацуо Башо байсан бөгөөд тэрээр аялал хийх зуураа олон хайку бичжээ. Олон хүн өнөөдөр хүртэл хайку уншиж, бичсээр байгаа бөгөөд сонинууд хайкугийн булан гаргасаар байна. Сенрю гэдэг бол хайкутай ижил бөгөөд харин жаахан өөр талаас үзүүлдэг юм. Хайку бол уламжлалаараа яруу найрагчийн юманд хандах хандлагыг үзүүлдэг, илэрхийлдэг. Сенрю нөгөө талаас нь буюу өдөр тутмын амьдрлыг хошинooр үзүүлдэг.

HAIKU

Haiku and senryu are forms of poetry. They each have seventeen syllables in three lines in a 5-7-5 pattern. Haiku contain words indicating the season (kigo). Haijin (haiku poets) often have pen names called haigo. One of the greatest haijing was Matsuo Basho who wrote many haiku while traveling. Many people still enjoy reading and writing haiku today, and newspapers often have columns full of haiku contributions.

Senry has the same form as haiku, but a different focus. Haiku is traditionally about the poet’s reaction to objects they encounter. Senryu, on the other hand, is about daily life and is often comical.

БЭЛЭГ

БЭЛЭГ

Япончууд олон үйл явдлыг таширлан барууныхан шиг бэлэг өгдөг хүмүүс. Тухайлбал төрсөн өдөр, төгсөлт, хурим болон хэн нэгэн хүүхэдтэй болох тохиолдол, шинэ байр сууцанд нүүж орох, эсвэл өвдөж зовсон үед бэлэг өгдөг. Түүнчлэн сургууль, ажилд орох, мөн тодорхой насанд хүрэхэд мөн бэлэг өгнө. Чүгэн болон сейбо хэмээх хоёр төрлийн улирлын чанартай бэлэг байдаг. Чүгэн нь зуны бэлэг, долоо, наймдугаар сард өгдөг. Сейбо нь өвлийн бэлэг буюу арван хоёр сард өгдөг. Хоёулаа өөрийн сайн харьцаатай байдаг дарга, харилцагч, багш нарт өгдөг. Бэлгийн үнэ цэнэ голдуу 3000-5000 йений хооронд байдаг. Нийтлэг бэлэгт шар айраг, угаалгын нунтаг, саван, хүнсний зүйл болон бэлгийн карт багтана. Энэ сарын үеэр арилжааны телевизүүд чүгэн, сейбог санал болгож их дэлгүүрүүд энэ үеэр зарж борлуулдаг.
Мөнгөөр бэлэг өгөхдөө тусгай дугтуйд хийж, гоё туузаар орооно. Тууз нь голдуу улаан болоод цагаан судалтай байдаг. Тусгай арга хэмжээ тухайлбал хурим зэрэг маш сайн чанарын дугтуй хэрэглэнэ. Өгөх мөнгөний дүн тухайн үйл явдал болон хүмүүсийн хоорондын харилцаанаас шалтгаална.

Presents

Japanese people give gifts on many of the same occasions as in the West. For example, for birthdays, graduаons and weddings as well as when someone has a baby, moves into a new house or gets sick. However, they also give gifts for entering school, getting a job, and reaching certain ages. In addition, there are two seasonal gift-giving events, chugen and seibo. Chugen is a summer gift, usually given in July or August. Seibo is a winter gift gven in December. Both are usually given to one’s boss, clients or teachers as a way to maintain good relations. The value of the gift is usually between Y3,000 and Y5,000. Popular gifts are beer, detergent, soap, food or gift certificates. Many commercials advertising chugen and seibo are braodcast on TV in the weeks leading up to these seasons and department stores have sales at this time. For tgifts of money, as special envelope with a fancy ribbon is used. The ribbon usually has red and white strings. For special occasions, such as weddings, high quality envelopes are used. The amount of money given depends on the occasion, and the relationship between giver and recipent.

СУМО

SUMO

Сумо бол Японы үндэсний спорт билээ. Сумогоор барилдагч бөхчүүдийг рикиши гэдэг. Дэвжээ буюу доxёо дээр тэд зөвхөн маваши (урт даавуун ороолт) өмсөж үсээ толгой дээрээ боодог. Бөхчүүд ойролцоогоор 1.85 метр өндөр, 150 кг орчим жинтэй байна. Бөхчүүд нэгийгээ дэвжээнээс шахаж гаргахын төлөө юм уу, биеийн аль нэг хэсгийг (гэхдээ хөл биш) газар хүргэхийн төлөө тэмцэлдэнэ. Жилд зургаан удаагийн хон-башё буюу тэмцээн болдог. Токиод нэг, тав, есдүгээр саруудад, Осакад гуравдугаар сард, Нагояад долоодугаар сард, Фукуокад арван нэгдүгээр сард болдог. Башё бүр 15 өдөр үргэлжилнэ. Сумоч бүр башё болгонд өөр өөр эрэмбээр барилдана. Эрэмбэ ахих тусмаа ялах магадлал өндөрсөж, ялагдах тусмаа доод эрэмбэд орж зиндаа буурна. Хамгийн дээд зэрэг бол ёокозуна буюу их аварга тэгээд озеки, секиваки, комусуби, маегашира гэж үргэлжилнэ. Хамгийн дээд зэрэглэлийнх нь макуучи зиндаа бөгөөд бусад таван зэрэглэл дагалдана. Ойрын жилүүдэд гадаадын бөхчүүд сумод дээд зиндаанд амжилттай барилдаж байгаа нь спортын шинэ орчин, шинэ сонирхол бий болгож байна.

Sumo is the national sport in Japan. Sumo wrestlers are called rikishi. In the dohyo (ring) they wear only a mawashi (loin cloth) and have their hair tied in a topknot. The average rikishi stands about 1.85 meters tall and weighs around 150 kilos. To win a rikishi must push his opponent out of the ring or force a part of his opponent’s body (other than his feet) to touch the ground. There are six hon-basho (tournaments) each year. Tokyo holds honbasho in January, May, and September, Osaka in March, Nagoya in July and Fukuoka in November. Each hon-basho lasts fifteen days. Every rikishi has a rank deterrnined by their performance in each hon-basho. To move up in the rankings, they must win the majority of their bouts, but if they lose a majority, they are demoted. The higest rank is yokozuna, the grand champion, followed by ozeki, sekiwake, komusubi and maegashira. These upper division rikishi are called makuuchi-rikishi, and below them come five more lower division ranks. In recent years, some non-Japanese rikishi have reached the highest ranks in sumo, and have brought new excitiment and interest to the sport.

BRAIN ADAMS

ЭНЭ ХӨГЖМИЙН ЕРТӨНЦӨД ЯМАР НЭГЭН ОРОН ЗАЙ ЭЗЛЭЖ БАЙГААГАА БИ МЭДДЭГ, МЭДЭРДЭГ. ХЭРЭВ БИ ЭНЭ ЕРТӨНЦӨД АМЖИЛТ ОЛООГҮЙ БОЛ ЯАХ БАЙСАН ЮМ, БҮҮ МЭД. ЯМАР Ч БАЙСАН НЭГ ЗҮЙЛ ХИЙХ Л БАЙСАН БАЙХ. ХӨГЖМИЙН ДЭЛГҮҮРТ АЖИЛ ОЛОХ ЮМ УУ, ДОР ХАЯЖ НЭГ ХАМТЛАГТ ТОГЛОХ БАЙХ. ЗА ЯМАР Ч БАЙСАН ХЭЗЭЭ Ч ОД БОЛОХГҮЙ Л БАЙСАН.

I always knew I'd be in music in some sort of capacity. I didn't know if I'd be successful at it, but I knew I'd be doing something in it. Maybe get a job in a record store. Maybe even play in a band. I never got into this to be a star.

Bryan Adam 1959 оны 11 сарын 5 нд төрсөн.

Luciano Pavarotti

ХӨГЖИМ СОНСОХОД ТАНД ӨӨР УУРАГ ТАРХИ ХЭРЭГГҮЙ.
You don't need any brains to listen to music.

Luciano Pavarotti 1935 оны 10 сарын 2007 оны 9 сарын 6 нд өнгөрсөн.

William Blake

Дайсныг мартах нь найзаа мартахаас амархан.

It is easier to forgive an enemy than forgive a friend.

William Blake 1757 оны 11 сарын 28 нд төрж, 1827 оны 8 сарын 12 нд нас баржээ.

Robert Browning

Эх байх хайр бүхний эхлэл, төгсгөл хоёр оо.


Motherhood; All love begins and ends there.

Robert Browning 1812 оны 5 сарын 7 нд төрж, 1889 оны 12 сарын 12 нд өөд болжээ.

Albert Camus

Урд минь бүү гар, чамайг би дагахгүй байх.
Ард минь бүү яв, чамайг би тэргүүлэхгүй бизээ.
Харин хажууд минь байж, нөхөр минь бол.

Don’t walk in front of me, I may not follow.

Don’t walk behind me, I may not lead.

Walk beside me and be my friend.

Albert Camus 1913 оны 11 сарын 7 нд төрж 1960 оны 1 сарын 4 нд нас баржээ.

Поп Жон Поул II

Ирээдүй маргаашаас биш өнөөдрөөс эхлэдэг.
Асуудлыг нударгаар шийдэх нь эр хүний зан биш.
Тэнэглэл нь бурханы бэлэг ч гэсэн буруугаар ашиглах ёсгүй.
Эрх чөлөө гэдэг бидний хийх дуртайг биш харин бидний хийх ёстойг агуулсан утгатай байдаг.

The future starts today, not tomorrow.

Violence and arms can never resolve the problems of men.

Stupidity is also a gift of God, but one mustn't misuse it.

Freedom consists not in doing what we like, but in having the right to do what we ought.

Pope John Paul II 1920 оны 5 дугаар сарын 18 нд төрж, 2005 оны 4 дүгээр сарын 2 нд жанч халжээ.

George Herbert

Амьдралыг таних гэсээр байтал
Aль хэдүйн талыг нь барсaн байдаг.

Life is half spent before we know what it is.

George Herbert 1853 оны 4 сарын 3 нд төрж, 1933 оны 3 сарын 1 нд өнгөрчээ.

СОФИА ЛОРЕН

Зовлон үзээгүй бол нүд чинь жаргалтай харагдахгүй. Гоо сайхан гэдэг дотоод мэдрэмж бөгөөд нүднээс чинь гэрэлтэнэ. Энэ бол биетэй зүйл биш. Хэдийгээр зарим нь хүнд хэцүү байсан ч би хэзээ ч өнгөрсөн явдлуудаа дарж нуух гэж хичээж байгаагүй. Би өнгөрсөнөө нууж амидардаг хүмүүсийг ойлгодоггүй. Чиний амьдралдаа туулж өнгөрөөсөн бүхэн чинь өнөөдрийн чамайг бүтээж байгаа шүү дээ.

If you haven't cried, your eyes can't be beautiful.

Beauty is how you feel inside, and it reflects in your eyes. It is not something physical.

I've never tried to block out the memories of the past, even though some are painful. I don't understand people who hide from their past. Everything you live through helps to make you the person you are now.

Sophia Loren
Софиа Лорен 1934 оны 9 дүгээр сарын 20 нд төрсөн.

Том Круиз

Би өөрийнхээ хийж буй ажил бүхэндээ дуртай. Би өөрийнхөө хийдэг бүхнээр бахархдаг. Би ямарваа юмыг хийхдээ замын дундаас буцах, дутуу хагас сэглэхийг тэвчдэггүй. Би ажил хийвэл дуустал хийдэг хүн.

I love what I do. I take a great pride in what I do. And I can't do something halfway, three-quarters, nine-tenths. If I'm going to do something, I go all the way.

Том Круиз 1962 оны 7 сарын 3 нд төржээ.

Вэльсийн гүнж Диана

Би чөлөөт байдалд дуртай хүн. Зарим хүмүүст энэ нь таалагддаггүй л дээ гэхдээ тэр бол миний байгаа зам мөр юм. Сэтгэл санаа таагүй үед хэн ч байсан над руу яриж болно. Би тэднийг хаана ч байсан гүйгээд л очино.

I like to be a free spirit. Some don't like it, but that's the way I am. Whoever is in distress can call me. I will come running wherever they are.

Вэльсийн Гүнж Диана 1961 оны 7 дугаар сарын 1 нд төрж, 1997 оны 8 дугаар сарын 31 нд зуурдаар таалал төгссөн.

Далай ламын гүн ухаан

Та бусдыг аз жаргалтай байлгахыг хүсвэл хайр энэрэлд суралц. Өөрөө аз жаргалтай байхыг хүсэж байвал хайр энэрэлд суралц. Энэ бол миний энгийн шашин. Сүм дуган хэрэггүй. Толгой эргүүлсэн гүн ухаан ч хэрэггүй. Бидний өөрсдийн тархи, бидний өөрсдийн зүрх сэтгэл бол бидний дуган юм. Гүн ухаан нь эелдэг зан төрх болой.

If you want others to be happy, practice compassion. If you want to be happy, practice compassion. This is my simple religion. There is no need for temples; no need for complicated philosophy. Our own brain, our own heart is our temple; the philosophy is kindness.

Дээрхийн Гэгээн Далай Лам 1935 оны 7 дугаар сарын 6 нд мэндэлсэн.

Алтан гадас чигийг заана

Өчигдөр Япон дах Монгол улсын элчин сайдын яаман дээр нэгэн сайхан арга хэмжээ боллоо. Сайхан гэхийн учир юу хэмээвэл Монголын төлөө энэ насаараа зүтгэж яваа буурал эрдэмтэд, монголын соёл, боловсрол, шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхийн төлөө, монголчуудын эрүүл мэндийн төлөө ажилласан Япон хүмүүсийн хөдөлмөр бүтээл, хичээл зүтгэлийг Монголын төр засаг үнэлж, одон медалаа гар таталгүй хайрлалаа. Японд хэдийгээр манайх шиг хоосон одон медаль, нэр төрөөр бялдах нь ховор ч эрх биш нэгэн тусгаар улсын төрийн хайр хишиг хүртэж буй хүмүүс баяртай л байх шиг харагдана. Үүнд монгол судлаач, түүхч эрдэмтэн Кацухико Танака нарыг алтан гадас одонгоор, Монголч эрдэмтэн Масару Хашимото, Казүюүки Окада, Курибаяаши Хитоши, нарын арав гаруй хүнд “Найрамдал” медаль”, Озава Жуко нарын хүмүүст яамдын Жуух бичиг хүртээснийг Гадаад Харилцааны Сайд Гомбожавын Занданшатар гардуулан, баяр хүргэж үг хэллээ. Тэрбээр хэлэхдээ “Монгол-Японы хамтын ажиллагааг бодиттой хэрэгжүүлэхэд та бүхний оруулсан хувь нэмэр асар их юм. Найрсаг Японы ард түмний төлөөлөл болсон та бүхний дэмээр шинжлэх ухаан, боловсрол, хүмүүнлиг, эрүүл мэндийн салбарт хоёр орны харилцаа цаашид улам батжин хөгжинө гэдэгт би итгэлтэй байдаг. Та бүхэнд эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.” гэлээ. Монгол Улсаас Япон Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Р.Жигжид баяр хүргэж, үг хэлэхдээ “Юуны өмнө Монгол Улс Япон улсын хооронд соёлын харилцааны протокол байгуулагдсаны 35 жилийн ойг таширлан Монгол Улсын төр, засгийн одон медаль, шагнал хүртэж байгаа та бүхэнд Элчин сайдын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа халуун баяр хүргэж байна. Монгол Улсын төр засгийн өндөр шагнал авсан та бүхэнд сайн сайхан бүхнийг хүсч байна. За ингээд энэ хундагыг монгол маягаар та бүхний эрүүл энх, аз жаргалын төлөө тогтооё” гээд баярын хундага өргөлөө. Шагнагдсан хүмүүсийг төлөөлж Монголч эрдэмтэн Кацухико Танака сан хэлэхдээ “Надад Алтан гадас гэдэг нэртэй одонгоор шагнасанд их баяртай байна. Би Монголд ямар одон медаль байдгийг мэддэггүй байсан. Энэ Алтан гадас гэдэг бол монгол хүний үзэх үзлийг тусгасан гэж бодож байна. ын тэнгэрт алтан өнгөөр гялалзаж чигийг зааж байдаг одны нэр билээ. Энэ алтан гадас гэдэг бол байнга нэг газарт байж байдаг учраас малчин, аянчин хүмүүст зүг чиг болох чухал тэмдэг болж байдаг аж. Миний бие монголын тухай судлаж эхлээд бараг 50 шахам жил болж байна. хэлшинжлэл, утга зохиол, түүх, гүн ухаан, зэрэг олон чиглэлээр ажилласан. Зүйрлэж хэлэх юм бол монгол малчин өвсний соргог, усны тунгалагийг хайж явдаг шиг би бас тэгж татагдсан юм. олон салаа замаар явсан хүн. Надад тэр нь их сонирхолтой байдаг. Миний хувьд болон олон салаа зам байсан. Монгол үндэстэн өөрийн хэлийг яаж хамгаалж Харин намайг Алтан гадас одонгоор шагнасаныг үзэх юм бол одоо хөгшин хүн сайн ус, өвс хайж явахгүйгээр энгэрт зүүсэн алтан гадасаа дагаж нэг газраа тогтвортой суу гэсэн утгатай бизээ гэж би өөрөө бодож байна. Өнөөдөр Монгол Улсын төрийн дээд шагнал хүртсэн хүмүүс бол монгол хүн баярлаж байвал хамт баярладаг, монгол хүн гуниж байвал хамт гунидаг тийм хүмүүс гэж бодож байна. Нэг сэтгэлээр хүрэлцэн ирсэн та бүхнийг төлөөлж, улам ихийг хийх урам зориг өгсөн Монголын төр засаг, биечлэн ирсэн ноён Занданшатар сайд, элчин сайдын яамны хамт олонд чин сэтгэлийн талархалаа илэрхийлэе. Мөн өнөөдрийн шагнагдсан хүмүүст бас баяр хүргэе. Та бүхэнд баярлалаа.” гэж утга төгөлдөр сайхан талархалын үг хэллээ. Монголын төлөө сэтгэл гарган, зүтгэж хөдөлмөр бүтээлийн их амжилт үзүүлж, шагнал хүртсэнд хүмүүст халуун баяр хүргэж гарыг нь чанга атгав. Алтан гадас чигийг заана хэмээн тэр баттай хэлж байлаа. Токио хот, 19.12.2009

ГАР УТАС

Гар утас гээч дэлгэрч эхэлсэн цаг саяхан. Дөнгөж саяхан л ерээд оны эхээр Лондонд гар утас анх гарч Моторолла-гийн хүн цохиод унагачихмаар хүнд хар утсаар найзыгаа таксинаас Монголтой яриулж "гайхуулж" явж билээ. Монголд буцаж ирсний дараа Мобиком компани монголчуудыг гар утасжуулж эхлэхэд анх утас авахад атаархаж үхэх гэж байсан хүмүүс ч “гар утас аягүй хэрэгтэй” гэчиxсэн ганганаас ганган утас баричихсан гар газар тавихгүй яриад давхиж л явах. Харин өнөөдөр арван нэгтэй дугаар барихгүй бол амид явж болохгүй юм шиг бас нэг сонин үзэгдэл Монголд бий болоод нэлээд удчихлаа. Арван нэгтэй дугаарын хар захын дамын үнэ одоо 1 сая 500 мянга аль хэдийн хүрээд байгаа бөгөөд дунд тушаалын албан тушаалтнуудын "дунд гарын бизнес" ч байж магадгүй сураг дуулдлаа. Арван нэгтэй дугаар дууссан гэдэг боловч ийм дугаар барих хүмүүсийн "хүсэл тачаалыг" далимдуулан дамлаж мөнгө олдог байж болох хар сэр байна. Үнэн худлыг бүү мэд. Сүүлийн арван жилд дэлхийд төдийгүй Монголд гар утас шиг хурдтай хөгжсөн юм юу л бол. Харин Монголын нөхцөлд тэр дундаа манайх шиг өргөн уудам нутагтай, талаар нэг тарсан оронд нэг талаас шинэ техник, технологи нэвтрүүлж, хүний амин чухал хэрэгцээ, харилцаа холбооны хэрэглээг хангаж байгаа нь хэлэхийн аргагүй сайхан боловч нөгөө талаас амар сул ахиухан мөнгө олох зорилгоор дэндүү өндөр үнэтэй байлгаж бизнес тал руу нь анхаараад байгаа нь харамсалтай санагддаг. Ядарсан монголчуудад Мобикомын үнэ бол яг үнэндээ ахадсан үнэ. "Мобикомын утас барих нь нэр төрийн хэрэг" гэдэг зохиомол уриа лоозунг гаргасан нь цаанаа их учир утгатай даг аа. Бие биедээ гайхуулах, бусдыг атаархуулах дуртай манайхны өчүүхэн сэтгэлгээг нь ашиглан энэхүү уриа лоозунг ард түмний дунд яс болгон хаяснаар өнөөдөр зах зээлийн жам ёсоор өрсөлдөөн гараад байгаа хэрнээ үнэ нь олигтой буухгүй байгаагийн учир энд бий гэж би боддог. Би бол үүний эсрэг “Мобикомд шатах нь нэр төрийн хэрэг мөн” гэдэг лоозун таарна гэж бодож байна. Эхний үед ганц байсан гар утасны компани монголчуудыг юм мэдэхгүйгээр нь далимдуулж монополдож баахан шулсан. Утасдсан хүний дугаарыг хүртэл мөнгө төлж хардаг байсан нь саяхан. Дэлхийн аль ч оронд ийм ёс журам бүр гар утас дэлгэрсэн цагаасаа ч байгаагүй юм. Сүүлдээ аргагүй эрхэнд зах зээлийн хуулид баригдаж нэг юм зарим зүйлийг чөлөөлсөн ч хуучинаа тавихгүй бууж өгөхгүй л байна. Өнгөрсөн зун Жи-мобайл компани дэлхийн хаана ч байдаг зах зээлийн жишгээр бусад олон компанитай хямдхан тэр байтугай үнэгүй ярих боломж монголчуудад олгоход бүгдээрээ боож үхэнгээ алдан мэдэгдэл хийж байхыг нь би зурагтаар хараад бүр гайхсан. Сүүлд дуулахнаа сар бүр Япон руу шилжүүлдэг 2 сая америк доллараа алдана гэхээс ухаанаа алдаж байгаа юм гэж худлаа хэлэхгүй нэртэй бизнесмэнээс сонсоод би тэгнэ ээ тэр гэж бодсон. Үнэгүй юм гэж энэ дэлхий дээр байхгүй гээд дарга нь улайн цайм зүтгээд байгааг хэвлэлийн бага хурал дээрээс хараад өрөвдөж л байлаа. Үнэгүй юм гэж байхгүй ч гэсэн хямдхан юм гэж байх ёстой ш тээ уг нь. Японд Софт банк хэмээх өөрийн сүлжээндээ өдөржин үнэгүй ярих ийм компани байгаа бөгөөд үүнийг эд мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа боловч монголчуудыг шулж мөлжих аргаа олсоор л байх шиг байна. Харин ч харилцаа холбооныхонтой харилцан тохироод идэж эхлэх шиг болох юм. Уг нь хүний хамгийн чухал хэрэгцээ, ажил бүтээх амин чухал харилцаа утсан харилцаа болон гар утасаар л биелэж байна. Өнөөдөр Токиод ирсэн миний аав, ээж хоёр хаа байсан Баянхонгор аймгийн Заг сумын Баян хөндийд уулаар цастай ч тэнгэр хангай аятай байгааг дуулж, мал сүрэгээ бүрэн бүтэн байгааг шууд яриж, хуц ухнаа тавих болоогүйг хүүдээ зөвлөж сууна гэдэг бол хэдхэн жилийн өмнө бүтэшгүй, төсөөлөшгүй зүйл байлаа. Ерээд оны эхээр Лондонгоос Улаанбаатарт ярих гэж яаж зовж элчингийн аташше царайчилж гуйж гувшин байж яридаг байлаа. Өнөөдөр гэрээсээ бараг дүрстэй ярихад ч бэлэн байгаа нь л сайхан юм. Гэхдээ дэлхийн гар утасны компаниуд харилцагчид аль болох хямдхан үйлчилгээ үзүүлэхийн төлөө л ажиллаж байгаа боловч манайхан бараг үүний эсрэг байна. За уучлаарай би уг нь тодорхой нэгэн гар утасны компаний тухай бичие гэж бодоогүй юм, хамгийн гол нь манай хүмүүс гар утасыг зөв зохистой, соёлтой хэрэглэх талаар ганц хоёр санал хэлэе гэж бодсон боловч өөрийн мэдэлгүй санаа зовдог зүйлдээ хадуурлаа. Сая монголдоо очоод амрангаа анзаарч байхад гар утасаар ярихад маш бүдүүлэг нэг зүйл байна. Монголд гар утсаар яриж болдоггүй газар гэж алга. Төрийн ордон, түргэн тусламж, эмнэлэг, баар, банк, сургууль, анги танхим, автобус унаа, такси үгүй ер нь хаа л бол хаа дуртай газраа дуртай дуу, хоолойгоороо яриж байна. Тэр байтугай албан ажлаа хийж байхдаа гар утсаараа алба, амины ажил ярихыг яана. Жишээлбэл, эмч хүн үзэнгээ, бариач хүн барингаа, нярав мөнгө тоолонгоо, лам ном айлдангаа, гаальч ачаа шалгангаа, багш хичээл заангаа, оюутан лекц сонсонгоо ярьж л байна. Хүний хойтохыг уншиж байхад л гар утас нь тачигнаад ламд амар заяа үзүүлэхгүй байх жишээтэй. Ийм үед хүмүүс гар утасаа унтраах юм уу, аль эсвэл чичрэх байдалд болгож болно оо доо. Үүнийг хүмүүс өөрийнхөө сэтгэлээр бусдад саад болохгүйн үүднээс аятай зөөлөн дуугаргах, мэдэгдэхгүй байх, ажилдаа саад төвөг учруулахгүй байхыг бодож байх нь ёс зүйн нэгэн хэм хэмжээ болгох ёстой байна. Олон улсын чанартай нэгэн томоохон эрдэм шинжилгээний хурал дээр нэг их сургуулийн захирал нөхөр хурал удирдаж байхдаа бүр микрофоноо хаахгүй заалаар нэг авгайтайгаа хэрэлдэж онигоонд орж байхав. Манайхан ч яахав гэхэд гадаадныханы өмнөөс ичиж яс хавтайж л байлаа. Эрх биш гадны элчин сайдын яамдын дотор гар утсаар ярихыг хориглож байна. Баруунд бол олон нийт, үйлчилгээний газар гар утсаар ярихыг нэгэнт хориглочихсон байгаа. Гар утас хэрэглэх, эс хэрэглэх нь тэр хүний хувийн хэрэг боловч соёлтой, журамтай бусдад саад болохгүй хэрэглэх нь соёл хүний бас нэгэн хэм хэмжүүр болж байна. Хамгийн түрүүнд ажил дээрээ, ажлын цагаар хувийн гар утас хэрэглэдэггүй болох ийм журам дүрмийг хуви, хувисгалгүй бий болгомоор санагдлаа. Хэрэглэсэн ч ажилдаа болон бусдад саад болохооргүй нөхцөлд хэрэглэж байх нь соёл юм. Нутаг орондоо замбараагүй юманд сурчихаараа замбараатай газар ирэхээрээ өөрсдөө эвгүй байдалд орж, тэрнээсээ болж гайхаад, үглээд, стрестээд суух нь бүр төвөгтэй. Гар утсаар гайхуулдаг цаг гадна доторгүй өнгөрчихсөн гэдгийг манайхан ойлгоосой. Хэрэглээний соёлд суралцаасай. 

2009.10.01

ХИРОШИМА БА НАЙМ АРВАН ТАВ

Саяхан Окаяама хотод болох Японы Монгол судлалын холбооны намрын эрдэм шинжилгээний бага хуралд оролцохоор бидний хэдэн нөхөд хоёр хоногийн хугацаатай явах зуур далимд нь нөгөө атомын бөмбөг хаясан Хирошима хотод ойртсон дээрээ очиж үзье гэж бодоод зүтгэв ээ. Хирошима, Нагасаки гэхээр бид дунд сургуулийн түүхийн хичээлээр л үзэж байснаар атомын бөмбөг хаясан аймшигт хот хэмээх там тум төсөөлөлтэй. Атом нь шинжлэх ухаан, технологийн нэг томоохон ололт боловч үүнийг хүн төрөлхтөний сайн сайхны төлөө ашиглахын оронд, АНУ-ын эрх баригчид Хирошима, Нагасакад атомын бөмбөг болгон хаяж олон зуун мянган хүнийг аймшигт цөмийн дайны золиос болгосон нь хүн төрөлхтөний өмнө хийсэн аймшиггүй гэмт хэрэг, хэзээ ч уучлашгүй ял байхаа.

Хирошима хот бол Окаяамагаас бас хөөрхөн хол бараг 150 гаруй км боловч хурдан галт тэргээр гучхан минут “нисээд” буучих газар юм. Хирошима бол Хирошима аймгийн нийслэл бөгөөд Хоншу арал орчмын Чуугоку бүс нутгийн хамгийн томоохон хот. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусдагийн даваан дээр 1945 оны 8 дугаар сарын 6 ны өглөөний 8 цаг 15 минутад дэлхийн түүхэнд цөмийн бөмбөгөөр бөмбөгдүүлсэн ганц хот болсон бөлгөө.

Одоогийн хүн ам нэг сая нэг зуун жаран мянга бараг Улаанбаатартай адилхан гэсэн үг. Энэ хот Эдо-гийн үед хааны эрхэнд байгаад 1871 онд хаан буусны дараа Хирошима аймгийн нийслэл хот болжээ. 1870-аад оны үед засгийн газрын санхүүжилттэй англи хэлний 7 сургууль энд байгуулж байж. 1880-аад оноос усан замын чухал боомт хот болжээ. 1894 оноос төмөр зам тавигдаж дайны зорилгоор ашиглаж байсан байна. Сүүлд Орос-Японы дайны үеэс үйлдвэр хөгжиж, цэргийн зориулалттай үйлдвэр голлох болжээ.

Дэлхийн хоёрдугаар дайн ба атомын бөмбөг. Дайны үед Японы тавдугаар дивизийн удирдлага, Фиелд маршал Шүнроку Хатагийн хоёрдугаар арми, Чуугокугийн орон нутгийн арми, усан цэргийн флотууд энэ хот болон Ужина боомтод төвлөрч байж. Мөн дээр бичсэнээр цэрэг армийн маш том үйлдвэрлэгч, нийлүүлэгчид болон тээвэрлэгчид энд бөөгнөрч байлаа. Ер нь цэргийн шинжээчид бөмбөгдүүлсэн шалтгааны нэг гол учир нь цэрэг армийн төвлөрсөн боомт хот байсанд оршино ч гэж тайлбарладаг юм билээ.

Дайны жилүүдэд Токио болон бусад хотуудыг бөмбөгдөж, дэлбэлэснээс болж олон зуун мянган хүн түүний дотор энгийн ард иргэд олноор амь үрэгдсэн билээ. Тухайлбал Тояамад 12800 хүн, Токиогийн дайралтад 90 мянган оршин суугч амь насаа алджээ. Гэвч энэ дайны явцад Хирошима шиг аймшигт дайралт үзсэн нь үгүй. 1945 оны 8 дугаар сарын 6 ны Даваа гарагийн өглөөний 8 цаг 15 минутанд Америкийн бөмбөгдөгч В-29 буюу Enola Gay онгоцноос Литтле бой буюу “жижигхээн хүү” хэмээх кодтой, бууны сумны хэлбэртэй, 60 кг жинтэй цөмийн бөмбөгийн гох Хирошимагийн тэнгэрт 600 метрийн өндрөөс мултарч газар дээрээ 80 мянган хүн нас барж, жилийн эцэст нийт хохирогчийн тоо 90-140 мянганд хүрч байжээ. Хирошимо хотын хэдхэн цутгамал байшингийн орон суурин үлдэж бараг 70 хувь нь үнсэн товрого болсон байна. Энэ нь музейд хийж тависан бөмбөг хаяхаас өмнө ба хаясны дараах хоёр моделоос харицуулан үзэхэд тодорхой байна. Энэ үед Хирошимагийн хүн ам 140 орчим мянгад хүрч байсан гэж үздэг. Энэ бөмбөгийг хаясан нисэгч Пол Варфейлд Тиббетс бөгөөд тэрбээр 1915 оны 2 сарын 23 нд төрж 2007 оны 11 сарын 1 нд зүрхний өвчнөөр 92 насандаа өөд болжээ. Биднийг сурагч байхад тэр бөмбөг хаясан нөхөр атомын бөмбөг хаяснаасаа болоод галзуурч үхсэн юм гэнэ лээ гэж цуурч байсан санагдана. Тэрбээр дэлхийн анхны атомын бөмбөг хаяж, олон зуун мянган хүнийг золиослох гэмт хэрэг хийж явахдаа 30 настай байжээ.

Одоогоос 52 жилийн тэртээ Ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн агсан Токио хотод “Атом ус төрөгчийн бөмбөгийг эсэргүүцэх, зэвсэглэл хураах, дэлхий дахины гуравдугаар хурал”-д оролцохын ялдар 1957 оны 8 дугаар сарын 18 ны өглөөний 8 цаг хагаст энэ хотод зочилж байжээ. Тэрбээр дурсамждаа “Атомын бөмбөгөнд амь үрэгдсэн 60 мянган хүний нэрийг оршуулсан, эмээлийн бүүрэг хэлбэртэй дурсгалын хөшөөний өмнө гадаадын төлөөлөгчид цэцэг тавьж мэхийн ёслов. Нэрийг оршуулсан учир бол атомын бөмбөгөнд үрэгдсэн хүний олонхийн хүүр олдсонгүй, бүр мөсөн хайлж үрэгдсэн байна. Атомын бөмбөг дэлбэрэх үед чулуун байшингийн дэргэд зогсож байсан хүмүүс агшин зуур хайлсан учир зөвхөн гозгор хэлбэртэй сүүдэр мэт бараан толбо чулуун байшингийн хананд үлдсэн байна. Дурсгалын хөшөөний дотор хадгалсан 60 мянган хүний нэр бол амь сүйдсэн хүний нэр биш, зөвхөн нэрийг нь олж бүртгэсэн хүний нэр болно. Чухамдаа Хиросимад атомын бөмбөгнөөс болж 240 мянган илүү хүн үхсэн, 51 мянган хүн хүнд шархадсан, 105 мянган хүн хөнгөн шархадсан, 6 мянган хүн яасныг мэдэхгүй алга болсон гэж тайлбарлагч хэллээ.” хэмээн бичиж байсан нь өнөөдөр бидний үзсэнтэй эгээ л таарч байгаа тул энд иш татан оруулмаар санагдлаа. Тэртээ тавь гаруй жилийн өмнө Монгол Улсаас бараг нэг ч хүн ирдэггүй байсан үед Ц.Дамдинсүрэн гуай Хирошиматай холбоотой ийм учраар Японд айлчилж энэ тухайгаа “Японд очсон замын тэмдэглэл” хэмээн бичиж үлдээсэн нь өнөө эргүүлэн уншихад их л сонин.

Ийнхүү тухайн үеийн энэ хотын хүн амын 30% нас барж, 70 мянган хүн шархаджээ. Хирошимагийн эмч нарын 90%, сувилагчдын 93% үхэж, бэртжээ. Энэ нь олон мянган хүн нас барахад нөлөөлсөн гэж мөн үздэг юм байна.

Дайны хажуугаар дажин гэж Хирошима Шовагийн үед 1945 оны 9 дүгээр сарын 17 нд Макуразаки Тайпуун хэмээх далайн хар шуурганд дайрагдаж баахан хохирол амсаж 3000 орчим хүн үхэж, үрэгдэв. Хотын бараг ихэнхи зам, гүүр маш их нурж эвдэрч, ингээд дайны дараах Хирошимаг сэргээн босгох ажил улс орны хэмжээнд тусгайлан яригдаж, Хирошима Энх Тайвны дурсгалын хот болгох бүтээн байгуулалтын төслийг 1949 онд засгийн газар дэмжжээ. Ийнхүү Хирошимагийн Энх тайвны Дурсгалын Цэцэрлэгт Хүрээлэн төсөл шалгарч Хирошима аймгийн Худалдаа Үйлчилгээний Танхим-ын байшинг Генбаку Доме буюу Атомын бөмбөгийн байшин хэмээн зарлаж Хирошима Энх Тайваны Дурсгалын Цэцэрлэгт Хүрээлэнгийн нэг хэсэг болгожээ. Тухайн үед Айой гүүр, Хонкавагийн бага сургууль зэрэг хэдхэн цутгамал байшин босоо үлдсэн бөгөөд бусад нь ихэнхидээ модон байшин байсан тул газрын хөрснөөс арчигдан модны зомгол болсон байлаа.

Хирошимагийн Энх тайвны Дурсгалын Музейг 1955 онд Энх тайвны Цэцэрлэгт хүрээлэнд нээжээ. Уг музей үзэж явахад олон зүйл бодогдохын хажуугаар нүд халтирам аймаар үзмэрүүд ч зөндөө. Японууд нямбай юм болохоор тэр газраас олдсон юухэн хээхнийг боловч цуглуулж чаджээ. Тав, зургаа болов гэмээр настай хоёр америк охин үзэж “ямар аймаар юм бэ хэмээн үзэж чадахгүй цаасаар нүдээ таглан тагласаар гарч одов. Бөмбөгдсөн хүмүүсийн үр сад үзэж яваа нь тэр шүү дээ. Юм гэдэг сонин.

Гучаад жилийн өмнө үзэж байхад музей үзсэн хүмүүсийг гэрэл гэгээтэй тайвшруулах өрөөнд оруулж, цай уулгаж түр байзнуулж байгаад гаргадаг байсан гэж бидэнтэй хамт явсан багш хуучлав.

Ийнхүү Хирошимагийн Атомын бөмбөгийн дурсгалыг үзэж, зүрх шимшрэн, сэтгэл өвдөж хүн төрөлхтөнд дайны аюул тэр дундаа цөмийн дайны аюул нүүрлэвэл ямар аймшигтай болохын үйл лайг бие дээрээ үүрсэн Хирошимагийн хүмүүсийн хувь заяаг өрөвдөн, амь үрэгдсэн бүх хүний тул хөшөөний өмнө мэхийн ёслобай. Хирошимагийн хүмүүсийн амьд явах хувь заяа гэрэлт өглөөний нарнаар найм арван тавд дууссаныг энд бүх юм гэрчилнэ, сануулна.

Сонирхсон хүмүүс доорх хаягаар орж Хирошимагийн цөмийн бөмбөгийн талаарх видео үзэж болох юм. http://www.youtube.com/watch?v=PB-atl3YBSQ&feature=related