МОНГОЛЧУУДЫГ ЭРҮҮЛ ЭСЭН БАЙЛГАХЫН ТӨЛӨӨ АЖИЛЛААРАЙ

Миний бие шинэ ерөнхийлөгчийг тангараг өргөхийнх нь өмнөхөн ийм нэг ил захидалрхуу юм бичсэн юмаа. Тэгээд эхийг EMS буухиа шуудангаар явуулсаныг яана. Тэр очсон л байж таараа. Монгол үндэстний эрүүл энхийн төлөө санаа зовсондоо бичсэн ухаантай юм л даа. Гэвч надад нэг тийм юм авлаа энэ тэр гэсэн хариу таг л байна. Юу ч болсон уншигч Танаа толилуулж л байя.
Даяар монгол, Цахим өртөө-ний вэб сайт дээр гарсан олон хүн дэмжсэн байсанд урамшсан. Харин зарим нь их буруу ойлгосон юм шиг байна билээ.


Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Танаа

Та сонгуулийн насны нэг сая ерэн долоон мянган хүнээс таван зуун жаран хоёр мянга дөрвөн зуун дөчин есөн хүний буюу тавин нэг зууны хорин дөрвөн хувийн санал авч Монгол улсын хойморт лав дөрвөн жил залрах эрх оллоо. Төрийн гурван өндөрлөг суухад Ерөнхийлөгч голд нь заларч харагдана. Таны хоёр талд Ерөнхий сайд, Их Хурлын дарга тухална. Айлаар бол аав нь. Аав алсын хараатай, буурь суурьтай, эрдэм ухаан төгөлдөр болуужин айл гэр амар амгалан, үр хүүхэд бие эрүүл, сэтгэл тайван бус уу. Ерөнхийлөгч болохоос эхлээд байх хүртэл өөрөө асар их оюун ухаан, эрдэм боловсрол, хүч хөдөлмөр, тэвчээр хатуужил, сэтгэлийн тэнхээ, тархины даац шаардсан ажил байх. Тэр их ачаа тан руу яг одоо ирж явна.

Төрийн тэргүүн бүхэн бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ард түмэнд хэрэгтэй үндэсний хэмжээний томоохон ажлуудыг санаачлан бүтээдэг тийм уламжлал бараг тогтож байна. АНУ-ын 40 дэх Ерөнхийлөгч Роналд Рейган “Бид Ерөнхийлөгчийг насаар нь биш хийж бүтээснээр нь дүгнэх ёстой гэж Томас Жеферсон нэгэнтээ хэлснээс хойш би санаа зовохоо болисон” гэж хэлсэн байдаг юм байна билээ. Таныг ч бас наснаасаа ахиад ухаан гаргаж, их юм бүтээж хийхийг тань ард түмэн хүлээж суугаа.

Хааны алба халаатай, эзний алба ээлжтэй. Эзний албаа өгч байгаа Намбарын Энхбаяр мөн үндэсний хэмжээнд хэд хэдэн чухал ажил амжуулж олны саналыг татаж чадсан хүн. Тухайлбал, Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Монгол Улсын Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг санаачилан УИХ-аар батлуулж зүг чигтэй болгож, нийт монголчуудын нуруун дээр байсан хүнд ачаанаас хэд хэдийг сугалаж, суллаж өглөө. Өрийн дарамтыг хөнгөлсөн, сургуулийн хүүхдүүдийг үдэд цай ууж, хоол иддэг болголоо, ядарсан ард түмний хүүхдүүдэд хэчнээн хэрэгтэй зүйл байсан. Нэг хүүхэд нэг компьютер төсөл хэрэгжсэн нь мэдээллийн технологийн эрин зуунд том ач тус. Иймэрхүү ажлуудыг боломж нь байдаг юм бол цааш үргэжлүүлэх, улам сайн сайхан болгож ёстой л төгөлдөржүүлэх хэрэгтэй байх. Гэвч ийнхүү хүүхэд залуучуудын төлөө, малчдын төлөө, настангуудын төлөө, оюутны төлөө, гэх зэргээр олон ажил сэтгэж хийж болох боловч ганцхан чухал юм дутагдсан хэвээр л байна. Энэ бүх хүмүүсийн эрүүл мэнд гэж нэг юм гарзандаа гарч байх шиг байна даа. Эцсийн эцэст хүмүүс цээжний пангаар удирдах муу удирдагчдын улмаас амь нас, амьдралаараа нийгмийн золиос болсоор байна. Энэ хатуу боловч үнэн үг шүү ерөнхийлөгч минь.

Одоо миний бодлоор юу юунаас түрүүнд хийх ганц зүйл байна. Энэ бол Монголын ард түмний эрүүл мэндийн төлөө хийх том ажил байх. Наад ард түмэн тань элдэв дээдийн шинэ хуучин өвчин хуучинд баригдаж, дууслаа Ерөнхийлөгч минь. Та хоёр ч удаа ерөнхий сайд байлаа, хот, хөдөөгүй зөндөө л их явлаа, хүмүүсийн амьдрал ямар их хэцүү, хот хөдөө гэгч тэнгэр газар шиг ялгаатай байгааг бэлхэн харж, мэдэрч байгаа. Манайхан мэдээд байгаа мөртлөө мэдээгүй юм шиг дүр үзүүлж явдаг нь хамгийн харамсалтай санагддаг. Одоо энэ ард түмний эрүүл мэндэд анхаарах цаг нэгэнт болжээ. Харин ч оройтож байна. Та мэдээж олон сайхан ажил санаачлах байх гэхдээ Та үүнийг барьж аваад бас хийж чадах юм бол улс төрийн карерт тань ч сайнаар нөлөөлөх байх.

Сүүлийн жилүүдэд эрүүл мэндийн салбарт маш олон төсөл хэрэгжиж байгаа юм байна. Одоогийн байдлаар гэхэд л бараг 20-иод төсөл явж байна. 2006 онд Засгийн газрын тогтоолоор “Эрүүл монгол хүн” үндэсний хөтөлбөр батлагдаж 2007-2008 онд хэрэгжиж дуусах шиг боллоо. Миний бодлоор хүн ардыг бүрэн хамарч чадсангүй. Түүний үр дүн чухам юу болсныг мэдэхгүй байна. Мэдээж энэ хөтөлбөрүүд их бага хэмжээгээр үр дүнгээ өгч байгаа л байх. Гэхдээ ингэж хэсэглэж өм цөм энд тэндээс авч байснаас үндэсний хэмжээнд үүнийг бодлого болгож хууличилан хэрэгжүүлэхгүй бол нийт ардын эрүүл эсэн байх эсэхийн аюул нүүрлэж байна. Цаг биднийг хүлээхгүй нь.

Эрүүл мэндийн салбарын хөрөнгө оруулалт бас ч муугүй ч дийлэхгүй байна. Тухайлбал 2006 онд 103 тэрбум, 2007 онд 157 тэрбум, 2008 онд 213 тэрбум болж өссөн бол хямралтай байгаа гэхэд энэ жил бараг түрүү жилтэй адил хэмжээнд байх юм байна. Үүн дээр Азийн хөгжлийн банк 60 сая, Жайка 50 сая доллар “хаях” гэнэ. Энэ мөнгөний ихэнхийг эмнэлгүүдийн тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхэд зараад явж байгаа гэж салбарын сайд нь мэдэгдэж байна. Мэдээж үүнийг хийлгүй яахав.

Гэвч хүмүүсийн эрүүл мэндийн байдал сайжрахгүй. Ард түмэн элдэв дээдийн өвчин тэр дундаа элэг, ходоод, уушиг, болон бусад олон төрлийн муу муухай өвчин зовлонгоор амь насаа алдсаар, монголчууд төрж, үржиж өсч байгаа ч дэндүү олноороо аюулт өвчиний золиос болж хорогдсоор л байна. Нэг өглөө босоход нэг шинэ өвчний нэр дуулж, хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлэх хоног тоолж суугаа хүмүүс зөндөө боллоо. Хорон муухай өвчинөөр хорвоог орхиогүй хүнтэй айл олоход бэрх болж байна. Нэг дуулахнаа хайртай аав, ээжээ, амьдралын нэг насны ханиа, сайн үр хүүхэд, ах дүүгээ өвчинөөр алдсан хүн нэмэгдсээр л байна. Өвчин зовлондоо шаналж яаж ч чадахгүй яваа хүн хот, хөдөөгүй олон байна. Үүний учир шалтгаан зөндөө. Гэвч хамгийн гол нь уридчилан сэргийлэх үзлэгийг тэр бүр хүрч хийлгэж чадахгүй байгаад хэргийн гол нь оршиж байна гэж мунхаг би бодно. Яг үнэнийг хэлэхэд хүн ардын олонхи тэр дундаа хөдөөгийн хүмүүс ямар хүнд орчин нөхцөлд аж төрж байгаа билээ, хоол унд, эрүүл ахуйн наад захын нөхцөл бололцоо хэр байгаа билээ. Та бүхнийг мэдэж байгаа тул тайлбарлах нь илүүц бизээ.
Би танд нэг л чухал санаа хэлэх гэсэн юм. Чухал гэдэг нь би чухал юм хэлж байгаа даа биш асуудал нь өөрөө хурц, нэн чухал болж байгаадаа байгаа юм. Манай хүмүүс бүгдээрээ зөвшөөрөх байх гэж бодож байна. Та эрүүл монгол хүний төлөө жинхэнэ утгаар ажиллаач. Энэ бол дөчөөс дээш настай бүх хүнийг орон даяар жилд нэг удаа эмнэлгийн бүрэн шинжилгээнд заавал хамруулдаг нэг сайхан хууль хамгийн түрүүнд санаачилмаар байна Та. Хуультай болгохгүй бол энэ бүтэхгүй нь тодорхой байна. Дөчин нас хүртэл барагтай өвчин зовлон тусах магадлал бага байдаг анагаах ухааны судалгаа байдаг юм байна. Энэ ажлыг хийхэд амархан. Олон юм байхгүй. “Эрүүл монгол хүн” хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн туршлага манай анагаахынханд бэлээхэн байгаа. Өндөр нам, өргөн бүдүүн, хараа, сонсгол, зүрх, даралтыг нь шалгаж хэмжээд, цус, шээсийг нь шинжилж, чихрийн шижин, төрөл бүрийн хавдар, сүрьеэ, бэлгийн замын өвчин, дох-ыг шалгана, ингээд болно. Ингэвэл монгол хүн юу болж байгаагаа өөрөө мэдэж би юу болж байгаа бол гэж хий хоосон зовж шаналахгүй, ядаж нэг жилдээ амар тайван цаашдаа олон жил эрүүл энх, амар амгалан явж уг үндэсээрээ эрүүл саруул байх нөхцөл бүрдэхсэн. Үүнийг төр засгаас бүрэн дааж хариуцдаг тогтолцоонд шилжмээр байна. Мэдээж үүнд асар их мөнгө зоос орно.
Гэхдээ нас заачихаар бас хөнгөрнө. Үүнийг энэ ард түмний төлөө та ямар нэгэн аргаар олох хэрэгтэй байна. Алт эрдэнэсээ зарна уу, айл хунараас гуйна уу энэ таны мэргэн ухаан мэдэх ажил. Гаднаас орж ирж байгаа, орж ирэх гээд байгаа мөнгөнүүдээсээ ийш нь хандуулаач, ард түмнээ эрүүл болгоё гэж тэр хүмүүст ойлгуулаач, үгүй гэхгүй л байх даа. Анагаах ухаан асар их хөгжиж байна, явуулын хөөрхөн амбултори, эмнэлгүүд Японд гэхэд л төрөл төрлөөрөө зөндөө байдаг юм байна. Тэрнээс аваач, эмч, ажилтан нараа сургаач, бэлтгээч. Санаачилбал болно доо. Мөнгө олдоно, олж байна харин эрүүл мэнд эргүүлж олоход маш хэцүү, олдохгүй. Олдсон ч асар их үнээр олдоно. Хэчнээн төрлийн эрүүл мэндийн төрөлжсөн хөтөлбөрүүд боловсруулсан ч энэ нэг л ахиц үр дүн муутай байх шиг. Сайн байдаг байсан бол өдийд монголчууд ингэж олноороо аймшигт өвчинүүдээр хорвоог орхихгүйсэн.
Эцсийн эцэст эрүүл байвал юуг ч бүтээж болно. Хамгийн түрүүнд Монголчууд бүгдээрээ эрүүл саруул байх хэрэгтэй байна. Эрүүл биед саруул ухаан оршино гэж ардын сайхан үг бий. Эрүүл байж их юм хийж бүтээнэ.
Бид цөөхүүлэхнээ шүү дээ. Та бидний цөөхөөн Монголчуудыг эрүүл энх, амар амгалан байлгахын төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр ажиллаарай. Танд эр биеийн эрүүл энх, эрхшээл бэрхшээлийг сөрж даах зүрх зориг, ихийг хийж бүтээхийн эрч хүч, танай гэр бүлд сайн сайхан бүхнийг бэлгэдэн ерөөе.

Үүний тул хүндэтгэн ёслосон,

Хэлшинжлэлийн Ухааны доктор Жанцангийн Бат-Ирээдүй

Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургуулийн

Зочин Профессор

Япон Улс, Токио

Токио, 2009 оны 6 дугаар сарын 15

ДУУ СОНСОХООР BBC, VOA СОНСОГТУН.

Миний блог үзэгч залуучууд яаж гадаад хэл хурдан сурах вэ тэр дундаа англи хэлээ хэрхэн богино хугацаанд сайжруулах вэ гэсэн асуулт их ирүүлж байна. Би нэг их сүрхий арга чарга мэддэг, тэрийгээ хүнд ч хэлэхгүй нуугаад байгаа хүн биш гэхдээ зөвлөе, санал бодол хуваалцая гэж бодлоо. Тус болж бас юуны магад. Хэл сурах, за ер нь аливаа шинэ зүйлийг сурахад хэд хэдэн чухал зарчимтай баймаар юм билээ.
Шуудхан хэлэхэд гадаад хэлийг тэр хэлнийх нь орчин нутагт нь сурах шиг сайн юм байхгүй. Гэхдээ хүн болгонд энэ завшаан олон учир шалтгаанаар олдоод байхгүй учир өөрийн сэтгэл, итгэл, хөдөлмөр гуравтаа шүтэхээс өөр замгүй. Миний дээр хэрэгтэй гэсэн тэр зарчим бол энэ гурав юм. Ийм гурван зүйл байхгүйгээр дан сайн сурах бичиг, ном дэвтэрээр сурна гэж хаана ч байхгүй. Унтаж байхад чинь гадаад хэл сургах ном си ди байна гэж байгаа хүн болж үлгэр яриж бизнес хийж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Дээр хэлсэн дээр бүтээлч байх үйлийг нэмбэл бүр сайн. Нэг үеэ бодвол манай дэлхийн гол гол хэл, тэр дундаа англи, орос, япон, хятад, солонгос хэл сурах боломж нэлээд нэмэгдсэн. Энэ нь тухайн хэлээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байнга ашиглах боломж юм.
Монголчуудыг ажиглаж байхад хэлний зүй буюу бичгийн хэлэнд овоо, ярианы хэлэнд ахиц муутай доороо эргэсэн аятай байдаг. Энэ нь ярих сонсох орчин бүрдэхгүй байгаатай холбоотой. Эхлээд сонсож ойлгож ёстой нөгөө чихнийхээ бөглөөг гаргаж байж дараа нь хариулах, ярих шат руугаа орно. Гэхдээ мэдээж гэнэт яриад унахгүй аль аль нь зэрэг хөгжиж байгаад ахих дэвших тал руугаа урагшилна. Хэдий чинээ уйгагүй их сонсох тусмаа дасаж дадаад ойлгоод эхлэнэ. Номын дасгал хийчихэээд суугаад байвал бүтэхгүй. Мэдээж сонсоход суурь мэдлэг, бас үгийн сангийн тодорхой нөөц хэрэгтэй л дээ. Үгийн сангийн нөөцийг бол алхам тутамдаа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй, энэ бол хаана ч явсан нэмэж болдог, орчин нөхцөл шаарддаггүй ажил.
Зэ тэгээд дараа нь шууд сонсох чадвараа хөгжүүлэхийн төлөө байнга хичээллэх хэрэгтэй. Та дандаа хөгжим сонсож явдаг шигээ дандаа амид яриа сонсож явбал чихний чинь бөглөө арилна.
Залуучуудыг би хаа явсан газраа болсон болоогүй дуу сонсож толгой донхолзуулан данхалзуулан явснаас өдөрт ядаж нэгээс хоёр удаа ВВС юм уу Voice of America (VOA) радиог FM-ээр сонсож бай гэж зөвлөмөөр байдаг юм. Улаанбаатарт байгаа залуучуудад энэ маш том боломж. Учир энэ хоёр радио шинэ мэдээгээ цаг тутамд өдөртөө хэдэн арван удаа давтдаг учир нэг ёсны сайхан амид яриа, амид хичээл болох учиртай. Яг үнэндээ энэнээс илүү сургууль, сургалтын төв гэж Улаанбаатарт бараг байхгүй дээ. Ер нь залхуу бол хүний хамгийн том дайсан юм шүү дээ.
Токио, 21.05.2009

БҮШИДО БОЛ ЁС ЗҮЙН ХЭМ ХЭМЖЭЭ

Бүшидо бол үндэстэний билэг тэмдэг болсон сакура цэцгийн адил Японы нэг чухал хэсэг билээ. Энэ бол тийм их хуучирч муудчихсан, гундаж хатчихсан зүйл, түүхийн зүгээр нэг буян өглөг биш юм. Гоо сайхан, хүч чадлаараа өдий хүртэл амидарсаар байгаа үнэт зүйл билээ. Энэ бол гарт баригдаж, нүдэнд харагдах хэлбэр дүрсгүй боловч ариун тансаг үнэр нь бидэнд мэдрэгдсээр байгаа зүйл. Түүнийг төрүүлж, төлөвшүүлсэн нийгэм нь аль хэдийн үгүй болжээ. Феодалын нийгмийн үр төл болсон бүшидо ёс зүйн дэг сургаалаараа одоо ч биднийг гэрэлтүүлэн гийгүүлсээр байна. Харамсалтай нь эрдэмтэн судлаачид хүртэл мэдэхгүйгээсээ болж ёс зүйн тогтолцоо хэзээ ч хаана ч байгаагүй хэмээн дутуу дулимаг дүгнэлт хийж байсан. Карл Маркс “Капитал” –даа “Одоо ч амид оршин буй Японы феодализмын улс төр, нийгмийн тогтолцоог судлан үзэхийг” уншигчдад сануулж байсан билээ. Би ч гэсэн миний уншигчид Японы ёс зүйн хэм хэмжээнээс суралцана гэдэгт найдаж байна. Би Европ болоод Японы феодализмыг харицуулах зорилго тавиагүй. Миний зорилго бол Бушидогийн уг гарал, эх үүсвэр, онцлог, номлолыг бичих хэрэг байлаа. Мөн түүний нийгэм олонд үзүүлэх нөлөө, цаашид хэрхэн нөлөөлж оршин тогтох чадварын талаар бичих хэрэгтэй байгаа юм. Бүшидо хэмээх уг япон үг нь ойролцоо утгаар нь хэрэглэж байгаа англи хэлний chivalry буюу ёс зүйн тогтолцоо гэдэг энэ үг, мөн horsemanship буюу морь унасан хүн гэдгээс ч өргөн дэлгэр утга агуулгатай юм. Бу-ши-до гэдэг бол Цэргийн зам мөр гэсэн утгатай үг. Энэ бол тэдний ажил төрөл, өдөр тутмын үг яриа, үйл хөдлөлдөө дагаж мөрдөх учиртай ёс журам аж. Тэдний ёс суртахууны хууль журам юм. Үүнээс үүдэн би бүшидо хэмээх япон үгийг нь хэрэглэмээр байна. Яагаад гэвэл юутай ч харицуулашгүй өөр бөгөөд өөрийн гэсэн зан төрх, сэтгэлгээтэй учраас тэр. Үндэсний өвөрмөц чанарыг өөртөө агуулж байдаг. Энэ бол гагц Япон хэлэнд биш бусад хэлэнд ч байдаг зүйл. Бушидо бол самуурай нарын дагаж мөрдөх ёстой ёсзүйн цогц дүрэм журам юм. Энэ нь эр хүний зүрхээр бичигдсэн хэлэлцэгдэж батлагдаагүй хууль юм. Бүшидо бол ганц хүний ухаан сэтгэлгээгээр биш ард түмний төр улсаа зэр зэвсгийн хүчээр төвхнүүлж эхлэснээс хойшхи хэдэн зуун жилийн үр дүнд бий болсон зүйл юм. Арван долдугаар зууны үеэр цэргийн хууль буюу бүкэ хатто гэж байлаа. Тэдэнд хэрхэн гэрлэх, цэргийн хуаранд хэрхэн амидрах зэрэгхэн байснаас биш ёс суртахууны талаар тэгнэ ингэнэ гэсэн юм бараг байсангүй. Ийм учир бүшидог тэнд, төдийгөөс эхлэжээ гэж тодорхой цаг хугацаа хэлэх боломжгүй юм. Харин ямар ч байсан феодалын нийгмийн үед бий болсон нь тодорхой бөгөөд бүр нарийн цаг хугацаа хэлэх боломжгүй юм. Англид феодалын улс төрийн тогтолцоо Норманы эзлэн түрэмгийлэлийн үеэс (1066) тогтсон гэж үздэг. Японд 12 дугаар зуунд Ёритомогийн үеэс бий болсон гэж үздэг. Харин Английн феодал тогтолцооны нийгмийн хэлбэрүүд нь Вилияамын Хаант улсаас өмнөх үед хамаарна. Японд бол феодал тогтолцоо Ёоритомогийн үеэс бүр өмнө үр нь соёолж байжээ. Японд европийн адил феодалын тогтолцоо бүрэлдэн бий болоход бүши давхарга аяндаа нийгмийн хүч болон тодрон гарч ирсэн байна. Энэ нь харуул, хамгаалагч гэсэн утгатай самуурай хэмээх үг юм. Сино-Япон хэлний бүкэ буюу бүши-г Японд их хэрэглэх болжээ. Үгийн утга нь тусгай анги давхаргын хөлөг баатруудын тулаан гэсэн шиг утгатай аж. Уг удмаасаа байлдах дайтахыг өдөр тутмын үйл хэргээ болгосон бүдүүн бараг улс байж. Сүүлдээ тэд байгалийн шалгарлаар шигшигдэн үлдсэн улс юм. Урт удаан хугацааны дайн тулаан үргэлжлэх явцад хүч зоригоороо шалгаран үлджээ. Эмэрсоны үгээр хэлбэл тэд бол “жинхэнэ эрмэг адгуус адил бүдүүлэг, хүчит , хүний үнэргүй эрчүүд” байсан байна. Тэдэнд олон сайн тал, эрхэм хүндэтгэл, өндөр хариуцлага байсан. Удалгүй тэд хариуцлагаа ухамсарлаж, тухайлбал өөр өөрсдийн овог аймгийн өмнөөс тулалдах тул өөрсдийн нийтлэг шалгууртай болох ёстойг анзаарсан байна. Тэдэнд ёстой эр хүн шиг үзэх тулаан, хүүхдийнх шиг цэвэр ариун зан суртал алин болохыг шүүх хэмжүүр хэрэгтэй болжээ. Энэ бол цэрэг дайчин, энгийн ард иргэний ёс зүйн үндэс биш биз? Англи банди хоёр янзын бодолтой. Нэгдүгээрт жижиг хүүхдийг дээрэлхэхгүй, хоёрдугаарт том хүүхдэд бууж өгөхгүй, айж хулчийж зугтахгүй. Энэ бол Английн суут төрийг цогцлоох маш том тулгуур суурь болсон аж. Бушидо ч мөн адил үүнтэй эн тэнцүү юм. Зарим зоригтой эрчүүд мөн дайнд итгэдэг. Бусдын хувьд бүх урлагийн үндэс суурь, их ашиг, эр хүний чадал хүчийг харуулдаг гэж үздэг. Хүүхэд ахуй наснаасаа ийм үзэл бодлыг өвөрлөн өсөж өндийхийн зэрэгцээ аж амидрал нь өргөжин, хүмүүстэй түмэн зүйлийн утас учигаар холбогдож ирэхийн цагт хүүхэд ахуйнхаа итгэл үнэмшлийг залж, өөрийнхөөрөө улам гүнзгийрүүлэн хөгжүүлдэг. Өндөр дээд ёс суртахуунгүй дайн тулаан байсан бол бүшигийн мөрөөдөл болоод самуурай аль хэдийн үгүй болох байсан байх. Бас нэг нөхөр “дайн, шашин, нэр төр гурав бол Христосын гурван сүнс” гэсэн байдаг. Японд бол Бүшидогийн амин сүнс гэж хэлэх хэд хэдэн зүйл бий.

CHAPTER I
Bushido as an Ethical System

Chivalry is as much a part of Japan as its national flower, the cherry blossom. It is not an old, dry, historical virtue. It is still a living object of power an beauty. While it has no shape, we know that we are under its influence. The social conditions in which it was born have long disappeared. The light of chivalry, which was a child of feudalism, still shines upon us with its moral teaching. It is a pleasure for me to think about it, as it is for some English people to think about their past knights in shining armor. It is sad and disappointing to note, however, that even some scholars do not know that chivalry ever existed anywhere at any time. Carl Marx, in his Capital, however, urged his readers to study the social and political institutions of feudalism, as it then existed in Japan. I also hope my readers will study the chivalry of present day Japan. I do not intend to compare European and Japanese feudalism. My attempt is rather to write about the origin and sources of our chivalry, its character and teaching. I also write about its influence on the masses and the continuing permanence of that influence. The Japanese word which I have roughly call chivalry is more than just horsemanship. Bu-shi-do literally means Military-Knight-Ways. These are the ways which fighting nobles should observe in their daily lives and follow in their work. They are the moral rules of warrior class. From now on I would like to use the Japanese word because it is a teaching which is very unique and produces a distinct type of mind and character. So it is with some words. They are very expressive of national character. This is not just the case with some Japanese words but also other languages. Bushido, then, is a set of moral rules which the samurai had to follow. It is an unspoken law written only in the heart of man. It was founded not by one man alone but was the result of the natural growth of centuries of military careers. Early in the 17th century there were military laws (buke hatto). They had to do mostly with marriages, castles and so on, almost nothing about moral instruction. We cannot, therefore, point to a define time and say, “Here is where it began.” It was born in the feudal age but feudalism itself is hard to identify with a specific time. In England the political institutions of feudalism may be said to date from the Norman Conquest (1066). In Japan we may also say that its rise was at the same time Yoritomo came to power in the 12th century. But in England we find that the social previous to William the Conqueror. The seeds of feudalism in Japan also existed long before Yoritomo. Also, in Japan as in Europe, when feudalism formally started, the professional class of warriors naturally became widely known. These were known as samurai, meaning guards or attendants. The Sino-Japanese word buke or bushi came into common use in Japan. The words mean “fighting knights,” who were a privileged class. Originally they must have been a rough breed whose work was fighting. They were survived over periods of constant war. To borrow Emerson’s phrase, they were “a rude race, all masculine, with brutish strength.” They had many advantages, great honor and heavy responsibility. Soon they left the need of a common standard of behavior, especially since they were always fighting and belonged to different clans. They were in need of some measure by which to be judged such as fair play in fight, a primitive sense of childhood morality. Is this not the root of all military and civic virtue? The British boy had two ideals: 1) never bully a smaller boy and 2) never run away from a bigger one. This is the basis on which very strong morals can be built. This is the basis on which the greatness of England was built. The same was true of Bushido. Some of the most gentle-hearted of men also believe in war. For others it is the foundation of all the arts, high virtues and powers of men; war nourishes the great nations. Childhood begins with these ideas and so does knighthood, but this faith seeks its own justification, satisfaction and development. War without high moral support would fall far short of the ideals of knighthood and the samurai. One man said that religion, war and glory were the three souls of a perfect Christian knight. In Japan there were several sources of Bushido.

НОМ БОЛ ХҮН ТӨРӨЛХТӨНИЙ ОЮУНЫ ӨМЧ

НОМ БОЛ ЗӨВХӨН ТУХАЙН ҮНДЭСТНИЙ
ОЮУНЫ ӨМЧ БИШ ХҮН ТӨРӨЛХТӨНИЙХ

Хүн төрөлхтөн оюун ухаанаараа бүтээсэн бүхнээрээ ном судар бүтээж, номын сандаа хадгалж, түүнийг үе үеэрээ дамжуулан уншиж, сурч боловсордог жамтай. Ямар ч номын сангийн хамгийн энгийн ойлголт бол хүний оюун ухааны бүтээлийг уншигчид, ерөөсөө хүмүүст хүргэх эрхэм зорилготой.
Монголчууд хэдийгээр нүүдэлчин удмын улс боловч дэлхийд гайхагдсан ном судар олныг бүтээж, түүнийгээ хэнээс ч дутахгүй хадгалж, уншиж ирсэн сайхан уламжлалтай, номын эрхэм соёлтой ард түмэн.
Өнгөрсөн хавар манай ерөнхийлөгч бөлгөө Н.Багабанди “эрдэм ухаан, авьяас, хөдөлмөрөө шингээж туурвисан оюуны үнэт өв болох ном” –оосоо сайн санаагаараа үндэснийхээ номын санд хандивлаж байхыг уриалсан зарлиг гаргасан нь оройтсон болохоос үндэснийхээ номын санг номтой болгох гэсэн хүний “мэргэн” санааны нэг болой.
Үндэсний оюун ухааны сангаа цэнэглэж, номоор дүүргэх нь нэг хэрэг боловч нөгөө талаас дэлхийн соёл, иргэншлийн томоохон төвүүд болох Лондон, Вашингтон, Египит, Москва, Чех, Токио, Вена, Парис, Бээжингийн номын санд монгол хүний хийж бүтээсэн бүхнээс илгээж тэнд хадгалагдаж байх ёстойг мартаж болохгүй юм. Мэдээж дэлхийн бүх номын санд хүргэж чаддаггүй юмаа гэхэд гол хэдэн газарт нь хүргэж байгууштай юм хэмээн мунхаг би бодож байна.
Номын санг үйлчилгээний хүрээ, зориулалтаар нь үндэсний, нийтийн, академик буюу их сургуулийн гэж гурав ангилдаг аж. Аливаа байгууллага, салбарын үйл ажиллагаа, онцлогийг хэмжих нэгж өөр өөр байдаг. Номын сангийнх бас сонин юм. Орчин үеийн номын сангууд сая сая ном, уншигчын тоо, тоног төхөөрөмж, электрон цахим сүлжээний боломж, хэдэн сая мигабаттын дүрс, дууны бичлэгээрээ, хадгалж байгаа сая сая шуудангийн маркаараа, уран зургийн цуглуулга, фото зураг, гар бичмэл, газрын зураг, патентийн тоогоороо уралддаг юм байна.
АНУ-ын Конгрессийн, Английн Британий, Греекийн Үндэсний, Оросын улсын болон үндэсний, Хятадын үндэсний, Австралийн үндэсний, Канадын Үндэсний, Денмаркийн үндэсний номын сан зэрэг хүн төрөлхтөний оюун ухааны ховор нандин бүхнийг хуваагаад хураачихсан хэдхэн гол газар байх юм.
Өчүүхэн миний бие саяхнаас Кембрижийн Их Сургуулийн Нийгмийн Антропологийн тэнхимийн “Төвд Монгол ховор ном” төслийн хүрээнд Европын төдийгүй дэлхийн тэргүүний номын сан болох Их Британий номын санд ажиллаж номын сангийн нарийн ширийн зүйлтэй нь танилцах завшаан оллоо.
Уншигч авгайд сонин болгох үүднээс Британы номын сангийн тухайд хэдэн тоо баримт сонирхуулья. Британий номын сан бол 1753 онд Британы Музейн нэг хэсэг болон байгуулагдсан бөгөөд дэлхийн 10 аас дээш сая номтой 8 номын сангийн аман хүзүүнд бичигддэг аж. Дэлхийн дээр 30 саяас дээш номтой номын сан одоохондоо байхгүй байгаа юм байна. Энд дэлхийн гол гол хэлээрх 18 сая ном, 8 сая шуудангийн марк, дугтуй, манай эриний өмнөх 300 жилээс өнөөдрийг хүртэлх бүх сонин, эдгээр бүх сонины микрофиш (фотозураг), 310 мянган боть гар бичмэл, 59 сая патент, 4 сая газрын зураг, 260 мянган төрлийн сэтгүүл хадгалагдаж, ашиглагдаж байна. Шинэ ном материал авахад жилд 10 сая фунт стерлинг зарж 3 сая ном авч байгаагаас Азийн номд 130 мянган фунт стерлинг төсөвлөдөг ажээ.
Номын тавиарыг уртааш нь авч үзвэл 625 км хүрсэн бөгөөд өдөрт 44 метрээр, жил тутам 12 км-ээр уртасдаг гэнээ. 2004 онд 2 сая 500 мянган хүн веб сайтад нь хандсан нь урд жилийнхээс 36 хувиар ахисан аж. Цахим каталоги 30 сая болж, ажлын өдөр бүр 10 мянган шинэ эрдэм шинжилгээний үгүүлэл шинээр цахим аргаар (онлайн) хэрэглэх бололцоотой болдог аж. Британы номын сангийн номоос өдөрт 5 ном үзэхэд 80 мянган жил хэрэгтэй болох гэнэ.
Энд дэлхийн анхны газрын зураг, Магна карта, Леонардо да Винчийн тэмдэглэлийн дэвтэр, Таймс сонины 1788 оны 3 сарын 18 нд гарсан анхны дугаар, Бийтлзийн гар бичмэлүүд, Нелсон Манделагийн дуу хоолойн бичлэг зэрэг эхээрээ хадгалагдаж олон материал байна.
Британы номын сангийн барилга бол Британы уран барилгын 20 дугаар зууны нэг шилдэг шийдэл болсон бөгөөд газарт 25 метр гүн барьж, 112 мянган хавтгай дөрвөлжин метр талбайд газраас дээш 9 давхар, доош 5 давхар барьсан ажээ. Үүнд 180 мянган тонн шороо чулуу, 10 сая тоосго орсон гэнээ. (зураг дээрх байшин)
Дэлхийн бусад улсын номын сантай харьцуулбал 200 жилийн түүхтэй, 25 сая номтой АНУ-ын Вашингтон дахь Конгрессын номын сангийн дараа, 140 жилийн түүхтэй, 17 сая номтой Оросын Улсын номын сангийн өмнө орж , 13 сая номтой Францын Үндэсний номын сан, 11.8 сая номтой Оросны Үндэсний номын сан, Германы үндэсний номын сан, Канадын үндэсний номын сан удаалдаг ажээ. Азиас Японы Үндэсний номын сан 9.2 сая, Хятадын Үндэсний номын сан 9 сая номоороо дэлхийд эхний 10-д ордог аж. Эдгээр номын сангууд нь 800-4600 хүртэл ажилтантай бөгөөд жилийн төсөв нь 12-400 сая хүртэл ам. доллар байдаг аж. Дэлхийд хамгийн өндөр төсөвтэй номын санд АНУ-ын Үндэсний Аюулгүй Байдлын Албаны номын сан жилийн 900 сая ам. доллараараа толгой цохидог аж. Манай үндэсний номын сан 3 сая номтой гэдэг юм билээ. Үүний тал хувь нь монгол ном бөгөөд хамгийн их нь төвд ном 1 сая байдаг гэсэн. Бас ч муугүй тоо, учир нь дэлхийн ихэнхи үндэсний хэмжээний номын сангууд 2-4 сая номтой байх юм. Харин төсөв нь мэдээж.
Дэлхийд алдартай эдгээр номын сангуудад дэлхийн 460-аад хэлээрх бүтээл хадгалагддаг бөгөөд монголчуудын хийж бүтээсэн ном судар хаа сайгүй бий. Ер нь Монголоос дэлхий даяар хамгийн их тарсан зүйлийн нэг бол монгол ном юм гэж хэлж болно. Учир нь дэлхийн томоохон номын сангуудын монгол номын каталогийг тухайн орных нь болон бусад орны эрдэмтэд аль хэдийн хийж гаргасан байдлаас ийн хэлэх бүрэн үндэстэй юм. Тухайлбал Германы Дрезден, Лайпциг, Тюбэнгэн, Марбург, Берлин, Штуттгартын номын сан, музейн монгол номын каталогийг профессор В.Хайссиг, К. Сагастер нар, Токио, Сийтлийн номын сангийн каталогийг проф. Поппе, Окада нар, Шведийн Угсаатны музейн монгол номын каталогийг П.Аалто, Вашингтоны монгол номын каталогиийг судлаач Ф.Давид , Калифорны Беркелэгийн Их Сургуулийн Монгол номын каталогийг эрдэмтэн Л.Бэшэ, Чикагогийн каталогийг Ж.Крюгер, Ослогийн Их Сургуулийн Номын сангийн монгол номын каталогийг В.Хайссиг, Бельгийн монгол номын каталоги, Денмаркийн Копенгагны Хааны номын сангийн монгол номын каталогийг проф. В.Хайссиг, Ч.Бауден нар, Унгарын ШУА-ийн номын сангийн монгол номын бүртгэлийг проф. Ж.Кара (Хар Дорж), Ирландын Честер Бийтийн номын сангийн монгол номын каталогийг академич Ч.Бауден, Прагийн монгол номын каталогийг судлаач К.Марта, Орос дахь монгол номын каталогийг Б.Владимирцов, Л.Пучковский, А.Сазыкин нар аль хэдийн эмхэтгэн хэвлүүлж монголч эрдэмтдийн хүртээл болжээ.
Эдгээр номын каталогоос үзвэл монголчуудын бүтээсэн ном таван тив дөрвөн далайг гатлан тарсан бөгөөд, монголчууд оюун ухааны ямар арвин бүтээлтэй, ном бүтээх нандин уламжлал, туршлагатай болохыг харж болно.
Харин яагаад ч юм Британы номын сангийн монгол номын каталогийг өдий хүртэл хэн ч хийгээгүй нь сонин юм. 1954 онд Германы монголч эрдэмтэн В.Хайссиг (сая 9 дүгээр сарын 5 нд таалал боллоо) нэг удаа сууж ажиллаж байгаад цөөхөн сударын товч каталоги гар бичмэлийн эрхтэй хийгээд буцсан байна. Харин дэлхийн монголч эрдэмтэд ирж номуудыг нь үзэж, судалж байсан нь тэдний үлдээсэн зарим гар ноорог, зурвасаас ил байна. Японы монголч эрдэмтэн Шири Хаттори нар ирж сууж, үзэж судалж зарим гар бичмэлийн дунд нь дутуу хөтүү хуудас байгааг тэмдэглэж байжээ.
Британы номын санд монгол хэлээрх нэлээд судар, гар бичмэл, ном бүтээл хадгалагдаж байгаагаас “Очир дарь мэргэн даяанч ламын гэгээний зарлиг”, “Арван түмэн шүлэгт ном”, “Бодь мөрийн зэрэгт анх оюун судлах номын үүдэн нээгч хэмээгдэх оршибай”, “Ламрин ченбо”, “Сонсоод ихэд тонилгогч нэрт хөлгөн судар”, “Чухал хэрэглэгч төгс утгын шастир оршивой”, “Хутагт ихэд тонилгогч зүгүүдээр дэлгэрсэн гашуудан гэмшихээр хилэнцийг арилгаад, бурхан болгон бүтээх тийн бөгөөд зохиосон нэрт их хөлгөн судар” зэрэг буддийн шашны ном, “Авах гээхийг ялгасан судар”, “Арван зүгийн эзэн Гэсэр хааны тууж”, “Бигармижид хааны тууж“, “Цагаан өвгөн нэрт судар” “Гал тахих судар”, “Дууны аймаг”, “Хааны бичсэн таван зүйлийн үсгээр хавсарсан манж үгний толь” зэрэг хэл, утга зохиол, соёл, түүх, шашин, эмнэлгийн сонин содон ном олон байгааг орчин үеийн ном хадгалах стандартын дагуу дээд зэргээр нандигнан хадгалж уншигч мэргэн түмэнд толилуулж байнаа. Маний хувьд өнөөдрийг хүртэл үзсэн нь ийм боловч цаашид ямар ховор нандин ном бүтээл гарахыг хэлж үл мэднэ.
Эдгээр ном судар ихэнх нь англиас монголд очиж байсан жуулчин, аялагч, шашны номлогч нарын гараар дамжиж орж ирсэн нь тэдний бичиж үлдээсэн тайлбар сэлтээс тодорхой байх бөгөөд хэзээ, хаанаас, хэнээс авсан, хэдэн он хүртэл хаана хадгалж байсан зэргээ тов тодорхой бичээд номын хамт номын санд өгсөн нь тодорхой байна.
Ийнхүү олон зуун жилийн өмнөх хуучины ном судар нэлээд байхын зэрэгцээ социализмын үед манай улсын номын сантай сайн харилцаа холбоотой байж тухайн үед хэвлэгдсэн номын ихэнхийг авдаг байсан нь эндэхийн каталогоос ил байна. Харин 1990 ээд оноос хойш тус номын сантай харилцаа холбоо үгүй болж тогтмол хэвлэл болон ном, судрын солилцоо байхгүй болж, тасарсан байна. Энэ нь нэг талаас мөнгө зоостой холбоотой байж болох ч ерөөсөө номын сангийн бодлого алдарсантай холбоотой гэж үзэх нь үнэнд илүү нийцнэ. Хувь хүмүүсийн өгсөн болон барууны орнуудад хэвлэгдсэн гагц нэг номыг эс тооцвол сүүлийн 15 жилд энд монгол номын сураг тасарсан байна гэж үзэж болохоор байна. Эдний албаны хүмүүсийн ярих нь бид ядаж англи хэлээр гардаг өдөр тутмын сонин авах гэж үзсэн гэвч холбоо харилцаа тогтоох боломж гараагүй гэж ярьж байна. Нээрээ ядаж англи хэлээр гардаг цөөхөн сонины бүтэн дугаар ч энд алга. Энэ харамсалтай байдал бусад томоохон номын санд ч адилхан байгаа нь ойлгомжтой.
Бүхэл бүтэн 15 жил гэдэг хэдий ядуу буурай боловч оюуны ухааны ертөнцөд чамлахааргүй юм хийж бүтээсэн он жилүүд байсан, гагцхүү тэр ном бүтээл энд ирээгүй л байна.
Нэгэнт номын сангуудын хооронд болон бусад байгууллага, компаний хооронд харилцан мэдээлэл, албан ёсны солилцоо ч юм уу, худалдааны шугам байхгүй тул эднийх төсөвт мөнгө тусгадаггүй юм байна. Монголоос найдвартай холбоо тогтоох байгууллага байвал Монголд гарч байгаа ном хэвлэлийг, шууд худалдан авах хамгийн зөв зам гэж эд үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл номын солилцооноос илүү зах зээлийн жам ёсны дагуу худалдааны аргаар харилцаа хөгжүүлэхэд бэлэн байгаа юм байна.
Монгол хэлээр уншдаг хүн байх биш энүүгээр яахав гэж соёлтой хүмүүс хэзээ ч үзэхгүй, гадны соёлын хүндэтгэж сурсан ард түмэн гэдэг агуу байдаг ажээ. Англичууд гадаад улс үндэстний түүх, соёл, иргэншлийг дээдлэн бишрэн хүндэлж, хадгалан хамгаалж ирсэн сайхан уламжлалтай улсаа. Ном ямар хэлээр байхдаа сонин биш дотор нь юу байгаадаа хамгийн сонин байдгийн утга учир энд оршино. Гэхдээ харьцангуй цөөн боловч монгол судлалын судалгаа хийдэг хүмүүс, судлаач нар ажилласаар байна, тэд номоо Монголоос дамаар, сургаар эрж хайж, таньдаг мэддэг хүн дээ захиж байж олж авч байна, номын санд нь байдаг бол юу гэж тэгэж үйлээ үзэр билээ.
Монголд нэг үеэ бодвол ном хэвлэл, худалдааэны зах зээл харьцангуй сайн хөгжиж эхлэж байгаа гэж хэлж болно. Дан номын бизнесээр хөл дээрээ босож, зах зээлд замаа олсон компани, хувь хүн би олныг мэднэ. Гагцхүү жижигхэн зах зээлтэй манайх шиг оронд 500-1000 ном арайхийж зарагдана. Энд тэндэхийн номын санд тав арваар нь шахах гэж үйлээ үздэг. Ингэж үйлээ үзэж жижиг зах зээлээ мэрж байхын оронд гадагшаа харж, гадаад талруугаа борлуулах аргаа хайвал бидэнд их боломж байгааг ашигламаар байна. Хамгийн их тоогоор хэвлэдэг гэх сурагчийн сурах бичгээ хэвлэх гэж алаан болдог улс тэрнээс хэдэн хувь илүү хийж болох дэлхийн зах зээл рүү хандах цаг болсон байна. Манай зохиогч бичигч, уран бүтээлч нар ч энэ талаар санаачлага гаргах цаг нь болжээ.
Монгол хүний гараар бүтсэн өмд цамц, хувцас хунар баруунд гаргаж зарах борлуулах тухай ярих, сэтгэхийн хажуугаар монгол хүний оюун ухаанаар бүтсэн бүтээл, ном судрыг дэлхийн болон барууны зах зээлд гаргах борлуулах тухай холбогдох байгууллагууд, хувь хүн, компаниуд анхаарах нь олон талын ач холбогдолтой болохыг ойлгуулах санааны үүднээс олныг нуршин чилээв.
Энэ бол гагц энэ Их Британы номын санд биш дэлхийн томоохон номын сангуудад номоо илгээх арга зам хайх тухай санаа юм шүү. Ном бол үеийн үед мөнхрөх, хүнийг гэгээрүүлэх ариун утга чанартай, хүний оюун ухааны бүтээл билээ. Таны ном энд байвал найдвартай хамгаалагдаж, үеийн үед уншигдах болно. Дэлхийн томоохон номын сангууд бол номыг хэлээр нь ялгадаггүй юм. Хамгийн гол нь Таны ном, бүтээл энд байх ёстой. Номын мэргэн зохиогч, бичигч та бүхнийг хүнээ төрөлхтөний оюуны сан хөмрөг болсон дэлхийн алдартай номын сангуудад номоо илгээхийг уриалж байна. Ном дор мөргөм үү.
Д-р. Ж.Бат-Ирээдүй (Британий номын сан,
Лондон хот, Сан Панкрас)
“Өнөөдөр” сонинд хэвлэгдсэн эхээс авав

ИЖИЙ МИНИ

ИЖИЙ МИНИ

Хавар хаврын хахирган шуурганаас
Хаацайлж хамгаалсэн ижий минь дээ
Хайр харын дуу бүхэнд
Хайлж, хатуужсан ижий минь ээ

Нарт орчлонд буянаа хурааж
Намбайж жаргасан ижий минь ээ

Зун зуны халуун нарнаас
Зулайг минь халхалсан ижий минь дээ
Замбуулин хорвоогийн ааш аягыг
Зааж л залбирсан ижий минь дээ

Нарт орчлонд буянаа хурааж
Намбайж жаргасан ижий минь ээ

Намар намрын нойтон борооноос
Намайг нөмөрлөсөн ижий минь дээ
Нарт орчлонд буянаа хурааж
Намбайж жаргасан ижий минь ээ

Нарт орчлонд буянаа хурааж
Намбайж жаргасан ижий минь ээ

Өвөл өвлийн хүйтэн жавраас
Өмөөрч тойруулсан ижий минь дээ
Өнчирч хагацахын хатуу тавиланд
Өндийж тэмцсэн ижий минь ээ

Нарт орчлонд буянаа хурааж
Намбайж жаргасан ижий минь ээ

ЭРҮҮЛИЙГ ХҮСВЭЛ ЭМНЭЛГИЙГ ХҮС

“ЭРҮҮЛИЙГ ХҮСВЭЭС ЭМНЭЛГИЙГ ХҮС” Д.Нацагдорж, (1935)
Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдорж аль 1935 онд ингэж бичиж байж. Энэ уриа хүмүүсийн мөнхийн уриа. Өнөөдөр ч утга чанар алдаагүй л байна. Эрүүл байя, өвчин зовлонгоосоо салая гэвэл эмнэлэг бараадахаас өөр арга үнэхээр үгүй. Өчигдөр манай сургуулийн бүх багш нарыг Японы хуулийн дагуу жил тутмын эрүүл мэндийн үзлэгт хамрагдана уу гэсэн бичиг иржээ. Японы улсын болон хувийн компаниуд бүгд бүтэн орон тоонд ажиллаж байгаа өөрийн харьяаны бүх хүмүүсийг жилд нэг удаа эмнэлгийн бүрэн шинжилгээнд хамруулах хуультай юм байна. Энэ шинжилгээгээр цээжний зураг авна, жин, өндөр хэмжинэ, цусны даралт үзнэ, зүрхний бичлэг хийнэ, зүрхийг чагнаж зөвлөгөө өгнө, нүдний хараа, сонсгол шалгана, шээс, цусны шинжилгээ авна. Хэрэв хүсвэл хавдарын шинжилгээ хийнэ. Эрүүл мэндийн үзлэг гэдэг ийм учиртай аж. Манай сургууль лав жил бүрийн 6 сарын эхээр ийм үзлэгт бүх багш, ажилтан нараа хамруулж байна. Монголд би ийм тогтолцоо бий болгож хууль гаргаасай гэж бодох юм. Япончуудын дундаж нас өндөр, хүмүүс их урт насладагийн нэг учир нь энэ жил тутмын эмнэлгийн бүрэн үзлэг байх шиг байна. Жилд хүн өөрөө давхиж очоод биш юмаа гэхэд “хуулийн хүчээр” нэг шалгуулаад байхад учиртай даа. Ялангуяа эрчүүд бол эмнэлэгт үзүүлэхгүй явсаар байгаад л янз бүрийн муу юм болохыг аль тэр гэхэв. Мэдээж дундуур нь өвдөж зовбол үзүүлэлгүй яахав. Японы даатгалын тогтолцоо их уян хатан бөгөөд даатгал нь Японы улс, хувьсгалын аль ч эмнэлэгт, хэдэн ч эмнэлэгт хүчинтэй байдаг юм байна. Лоббид автаж хэрэгтэй хэрэггүй хууль санаачилаж байхаар бүх албан газар, компани, аймаг, сум өөрсдийн хүнийг жилд нэг удаа эмнэлгийн бүрэн шинжилгээнд заавал хамруулахыг хуульчлаж өгвөл монголчуудад мөн их тус болно доо. Хуульчлахгүй болохоор зугтаагаад ирдэггүй гэж байгаа юм. Манай их хурлын гишүүд ийм юм санаачлаасай, хамгийн гол нь энэ үзлэгийн мөнгийг улс хариуцдаг байх хэрэгтэй. Тэгээд орчин үеийн нүүдлийн сайн чанарын эмнэлэг, тоног төхөөрөмжийг монголд оруулах хэрэгтэй байна, тодорхой хуваариар улс орон даяар явуулж хөдөөний малчдыг сумын төвд ч юмуу үздэг ийм журамд орвол хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах, урт наслаж, удаан жаргахад ээ мөн буян болно доо. Үүнийг манайхан нэг бодоосой. Шинэ ерөнхийлөгч эрүүл мэндийн даатгалын мөнгийг жаахан нэмнэ гэж яриад байна билээ. Тийм хоёрын хооронд юм бараг хэрэггүй дээ.
Б.Ирээдүй, 30.05.2009, Токио

ЭНЭ ЗАВШААНЫГ АШИГЛАН...

Энэ завшааныг ашиглан хайрт аав, ээждээ баярын мэнд хүргэе. Энэ завшаанд хайрт аав, ээждээ баярын мэнд дэвшүүлэн, сайн сайхныг хүсэн мэндчилье. Энэ хоёр үгүүлбэрийн аль нь аятайхан найруулгатай харагдаж, сонсогдож байна? Мэдээж хоёр дахь нь. Сайн мэдрэмжтэй хүн бодвол завшаан ашиглаж дэвшүүлсэн мэндчилгээнд дуртай байхгүй л болов уу? Манайхан радио, телевизээр ярилцлага өгөхдөө энэ завшааныг ашиглан ... хэмээх нэг ийм хэллэг хэлдэг болоод удчихлаа. Би нэг удаа сонинд бичсэн, уншсан хүн цөөхөн байх шиг. Завшааныг ашиглах гэдэг үгийг хэлж, хэрэглэж баймааргүй л байх юм. Учир нь завшаан гэдэг нь аз завшаан, азтай үе, гэсэн утгат хүндэтгэлийн утгатай үг. Ашиглах гэдэг нь хэрэглэх, завших, хожих гэсэн утгат доод найруулгын бараг бүдүүлэг үг. Энэ хоёр яагаад ч нийлж найрахгүй хоёр өөр найруулгын үг л дээ. Харин энэ завшаанд, энэ завшаанаар, гэх мэтээр дангаар нь хэрэглэж болно. Харамсалтай нь бүр дээгүүр албаны хүмүүсийн хэл, ярианд хүртэл маш их байна шүү. Тухайлбал, Монгол улсын ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд, их хурлын даргын албан ёсны үгнүүдэд ч энэ үг маш их харагдаж, сонсогдож байна билээ. Тэгээд үүнийгээ зурагт, радио, сонин хэвлэлээр цацаад тэрийг нь хүмүүс дагаж дууриагаад бүгдээрээ завшааныг ашигладаг завшаанч, ашигч хүмүүс болоод байна. Үгийг нь бэлддэг, найруулдаг хүний чадал тэнхээг л харуулаад байгаа хэрэг л дээ. Мэдэхгүй бол толь бичиг үзэж, ёстой ашиглаж сурмаар байна, манайхан. Энэ завшааныг ашиглах гэдэг үгийн утгад дүйх ойролцоо утгатай хэлц, хэллэг монгол хэлэнд олон бийг бүгдээрээ мэддэг бас хэрэглэдэг болмоор байна. Жишээлбэл, энэ дашрамд, энэ ялдамд, энэ ялдар, энэ зуур, үүний далимд, энэ завсар, энэ янтал, энэ завшаанд, гэх мэтээр ойролцоо утгат үгс буюу синонимы олон буй үүнийг хэрэглэж сурагтун. 

 02.02.09, Tokyo

ЭМЭГТЭЙ ХҮНИЙ НОМ

Би сүүлийн үед "Эх хэл эрдэнэсийн сан" хэмээх Монгол хэлний цогц бүтээл хийж байгаа учир шинэ содон үг, хэллэгийн эрэлд хатаж гарч байгаа монголын уран зохиол бараг бүгдийг дээр нь өдөр тутмын сонинд гарч байгаа үгүүлэл, шүлэг бүрийг алгасахгүй уншиж байна. Шинэ үеийнхнээс үнэхээр сайн бичиж байгаа хүн ховор л байх шиг санагдана. Уншаад ч нэмэр алга. Санаа муутай, үг хэл болхи модон, зүгээр л нэг нойр хүргэсэн дардан цагаан зам. Машин барьж явахад зам ч гэсэн тийм байдаг шүү дээ. Цагаан замд орохоор л нойр хүрдэг гэж жолооч нар ярьдаг даа. Харин энхэл донхолтой, овон товонтой, даваатай гүвээтэй, бас гэрэлтэй сүүдэртэй зам бол сонирхолтой.
Уран зохиол үүнтэй эгээ адил. Харин хуучны уран зохиолуудаа дахин дахин "мөлжиж суухад" мөлжүүртэй гэж юухэв. Миний дахин дахин уншдаг зохиолууд гэвэл Д.Нацагдорж, Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Бааст, С.Дашдооров, С.Эрдэнэ, Б.Догмид, Д.Батбаяр, Д.Норов, Д.Урианхай, Ж.Лхагва, Ц.Түмэнбаяр, Д.Төрбат, Н.Өлзийбат, Б.Лхагвасүрэнгийн үгүүлэл, тууж, шүлэг, найраг гээд хөвөрч өгнө дөө. Харин С.Анударь, Г.Аюурзана, Г.Бадамсамбуу гээд залуучуудын зохиолыг сайн ойлгохгүй юм. Толгойд нэг л буухгүй, үлдэцгүй. Аваад ашиглачихмаар сонин содон дүрслэл, монгол гэчихээр үг хэллэг хомс. Нэг түг таг, хэг ёг гэсэн үгүүлбэр, найруулгатай, санаа нь тасраад тасраад хийсээд явчих шиг. Тэр нь миний тэнэгийнх ч байж болох. Бичдэг арга найруулга нь өөр, бас уншиж ойлгодог нь ч өөр бололтой дог оо. Ойлгодог нэг нь ойлгодог л байлгүй дээ.
Харин саяхан зохиолч Шүүдэрцэцэгийн “Сэтгэлийн анир” шилмэл үгүүллэгийн номыг зориуд нэгд нэгэнгүй уншиж, бүр улаан балаар засаж үзлээ. Номыг уншихын учир нь Шүүдэрцэцэг буюу Тогтохбаярыг би шавиа гэж хэлэх үндэстэй юм. Одоогоос 20-иод жилийн өмнө Лувсанжав багш маань нэг өдөр тэр үеийн Техникийн Их Сургуулийн геологийн нэг багшийг танилцуулж байсан нь Тогтохбаярын ээж байсан юм. Тэрбээр охиноо конкурсдүүлэх санаатай бэлтгэж өгөх багш олж өгөөч гэж багштанаас гуйсан нь надад тохоогдож билээ. Тэр үеэс Тогтохбаярыг Эрхүү, Улаанбаатарт оюутан, магистрант байхыг мэдэх юм. Харин зохиол үгүүллэг бичдэг болсныг нь сүүлд мэдэж билээ. Саяханаас Лондонд англи хэлээр хэвлүүлэх гэж байгаа Монголын эмэгтэй зохиолчдын зохиол бүтээлээс эмхэтгэсэн “Элбэрэл” номд оруулах ажлаар бид овоо холбоо харьцаатай байгаа юм. Үүний ялдар надад й-мэйл бичихдээ “Та миний зохиолыг нэг сайн уншиж өгөөрэй. Би дөрөв таван тууж, хорь гаруй үгүүллэг биччихлээ. Бас нэг кино, бас нэг ди ви ди, өөр нэг сонсдог ном хийчихлээ, би одоо шүүмж л сонсмоор байна” гэсний дагуу эрхбиш монгол хэл, уран зохиолын багш, судлаач нэр зүүсний хувиар уншиж суугаа нь тэр. Харин тэр зохиолыг уншиж байсан чинь манай бага охин, - Ааваа та яагаад эмэгтэй хүний ном уншаад байгаа юм бэ? гэж байна. Юун эмэгтэй хүний ном билээ гэж гайхсан миний царайг харангуутаа наад номыг чинь эмэгтэй хүн л унших ёстой биз дээ гэж “Сэтгэлийн анир”-ыг заалаа. “Үгүй энэ чинь эр, эм хүмүүс хамаагүй уншиж болно шүү дээ, миний охин” гэсэн чинь итгэдэггүй. Худлаа яриад л гэж байна. Нээрээ харахнээ нүүрэн дээрээ зохиогчийн сайхан зурагтай үнэхээр л эмэгтэй хүний гоо сайхны ном байж ч болохоор хавтастай байгааг нь би анзаарав. Нээрээ бас энэ чинь эмэгтэй хүний л бичсэн ном доо гэж би давхар бодлоо. Охин минь сонин талаас нь харж байна шүү. Номоо уншиж дууслаа. Хэд хэдэн аятайхан үгүүллэг байна, санаа нь хөөрхөн юм. Хэл нь бас муугүй. Гэхдээ цаашаа бодмоор, үзмээр юм байна билээ. Тэрийг өөрт нь жич хэлье. Эмэгтэй хүний ертөнцийг үзэх үзэл, бодол санаа, бусдын төлөө, нийгмийн сайн сайхны төлөө, ээж, аав, эмээ, өвөө, эр нөхрөө, үр хүүхдээ гэсэн сайхан халуун сэтгэл, хүний мөс, хүн чанарыг дээдэлсэн санал бодлууд энэ бүхэн энд нэг дор хуржээ.
Эмэгтэй хүн гэдэг эрэгтэй хүний хараагүйг харж, хэлээгүйг хэлж, бичээгүйг бичиж, арга билгээр энэ ертөнцийг адил тэнцүү бүтээх ёстой ажээ. Миний охины хэлсэн шиг “эмэгтэй хүний ном” гээд ганцхан эмэгтэй хүн унших учиргүй ээ. Эмэгтэй хүний ном гэдэг үгийг эмэгтэй хүн бичсэн юм ч гэж ойлгож болно, эмэгтэйчүүдэд зориулсан ном ч гэж ойлгож болно. Харин энэ бол эмэгтэй хүний бичсэн эрчүүдэд хэрэгтэй ном шүү. Эрчүүд минь бас уншаарай.

ЭВ

Өчигдөр амралтын өдөр гэртээ өнжлөө. Харин манай байшингийн урдуур гарах ногоон зам дээр нэг ачааны багашаархан тэрэг “шаварт суучихаад” гарах гэж үйлээ үзлээ. Шавар ч гэж дээ тэр нь манайхаар бол нойтон ширэг юм. Надад их сонин харагдахаар нь би зургийг нь авлаа. Тэнд гурван нөхөр машинаа гаргах ухаанаа олохгүй ёстой ядарч байна. Гадаа гүйж гараад алив би гаргаад өгөе гэж хэлэн алдавч охин хориглоод “яах юм бэ, наадуул чинь таныг машиндаа суухыг зөвшөөрөхгүй. Тэгээд ч та ч гаргаж чадахгүй байх” гэлээ. Гаргана аа, гаргана. Ийм юманд чинь эв хэрэгтэй байдаг юм. Тэрнээс эд нар шиг тултал хаазлаад орилуулаад байхад ийм гүехэн шавар дээр ч машин хий эргэдэг юм. Эвээр үзэх хэрэгтэй. Хүнд араанд нь хийгээд жинд нь таарсан зөөлөн хаазлаад араас нь жаахан дэм өгөхөд гараад л явчихна. Сэтгэлд багтаж л байлаа. Ээ чааваас эд нар засмал замаар жирийсээр байгаад бүр жижигхэн халтиргаанд суудаг болж дээ гэж харамсав. Тэр хэд сүүлдээ хамаг ачаагаа буулгаж зөөж байж нэг юм “шавраас” гарах “ухаан олж” гарав бололтой. Тэгээд би эвийн тухай бодож, нээрээ аливаа зүйлийг эвээр хийхгүй бол хүчээр хэдийг хийх билээ гэж буурал аавынхаа юухан дээр ч болов сургадаг байсан амьдралын боди сургаалыг дурсан суулаа. Буурал аав минь ямар ч юманд эвтэй байхыг сургадаг байсан юм. Зуухан дээрээс шанагатай цай авахад ч эв хэрэгтэй. Эвгүй авбал цалгиана, асгана гэдэгсэн. Энэ бол эв дүйтэй бай, эвээр юм хийж сур гэсэн амьдралын ухаан байлаа. Аливаа зүйлийн өөртөө байгаа юмуу, өөрийнх нь гаргасан тэр хүчийг дагуулж өөрт нь зориулахыг хэлж байгаа юм. Машин ч, хүн ч ялгаагүй. Их Сургуулийн салбар сургуулийн захирал хийж байхад үр хүүхдээ өмөөрсөн тэнтийж улайсан ууртай бүдүүлгүүд, өөрийнхөө төлөө л үхэж хатах гэсэн аминцарууд орж ирдэг л байлаа, худал хуурмаг хов жив магадгүй өмхий санаандаа илжрэхээ шахсан, хар муу санаандаа энэ тэгчих болов уу ингэчих болов уу гэсэн авгай, хүүхнүүд орж ирж хэрүүл уруул хийхийг алийг тэр гэхэв. Харин тэр болгонтой хэрүүл ам хийж гахай нохойдоо хүрэлгүй аашыг нь аманд нь хийж, уурыг нь уутанд нь хийж, хий хуйгаар нь даруулж буцаах буурал аавынхаа сургаалыг би баридаг байсан юм. Энэ бол эв. Би бас өөрөө мэдэхгүй ийм байх, тийм байх хэрэгтэй гэж үглэж дуулдаг шиг байна. Эвтэй байхын сургаал үр хүүхдүүдэд минь ч үргэлжилж л байх шиг санагдана. Өргөдөл бичих гэж өнцгөөс нь эхлэж байгаа хамаатнаа зэмлэж байх охиноо хараад зөв хө гэж догиож л байх жишээтэй. Нээрээ л үнэн. Зай данг нь олоод эвтэйхэн бичвэл ядаж хүн харахад ч аятайхан шүү дээ. Эв хавгүй мурийж сарийсан юмыг хэн ч сайнаар харахгүй, энэ ч дээ л гэнэ. Эвийн цаана их хүч хуримтлагдаж байдаг гэдэг. Эвийг нь олж хийвэл ямар ч хүнд байдлаас гарч болно, хүнд юмыг өргөж болно. Эвийг нь олж харицвал ямар ч эвгүй хүнийг давж, дарж болно. Эв гэхийн цаана эвлэгхэн, эвтэйхэн, эвсээрхэн, аятайхан, сайхан бүгд багтана. Эвтэй хүнийг зарим нь зөөлөн гэдэгийн. Зөөлөн байх нь хатуу байснаас дээр. Хяргаж тасдчих гэсэн хатуу нь хамаг хүчээ цацаад өнгөрөхөд зөөлөн хүчээ нөөгөөд үлдэнэ. Зөөлөн хатуугаа иднэ ч гэж яридаг. Яагаад гэвэл зөөлөн байна гэдэг эвийг нь олно гэсэн үг. Эвийг нь олох гэдэг нь хүчтэй байна гэсэн. Эв их цуглуулах тусмаа хүч энерги төдийчинээ их хуримтлагдана. Эвтэй байхдаа хүчтэй гэдэг сургаал чинь уг нь ганцхан улс төрд зориулсан үг биш шүү дээ. 

05.07.2009, Токио

ЧУУЛГАНЫГ НЭЭЖ ЯВУУЛАХ ЁСТОЙ БАЙГАА

Манай хэвлэл мэдээллийнхэн тэр дундаа зурагтын сэтгүүлч нар тэгдэг байгаа, ингэдэг байгаа гэж нэг муухай модон бөгөөд буру хэлбэржүүлсэн загвараар нэлээд яриж моод болгож байсаныг шүүмжилэе гэж бодсоор явтал нөгөө загвар чинь одоо –тэгэх байгаа, ингэх байгаа гэдэг загвар болоод хөгжөөд гараад ирдэг юм байна. Саяхан хэд хоногийн өмнө нэг сайн гэдэг зурагтаар, нэг овоо гэдэг сэтгүүлч, нэг чухал гээд байсан үйл явдлыг яг ингэж ярилаа. Уншаад үз дээ. Нэг иймэрхүү л яриж байна.

(зураг дүрс ) ... За одоо бид, Дэмбэрэл дарга орж ирж суудлаа эзлэсэн байна. Тэгэхээр Дэмбэрэл дарга ... чуулганыг нээж явуулах ёстой байгаа. Тэгэхээр Дэмбэрэл даргын үг бол одоо 12 цаг 06 минутанд эхлэх ёстой байгаа. За чуулганыг удирдах энэ үйл ажиллагаа арай эхлээгүй байна... За 12 цаг 6 минут гэхэд Дэмбэрэл дарга чуулганы нэгдсэн хуралдааныг нээж алхаа тогших ёстой байгаа. За тэгээд дараа нь 12 цаг 38 минут хүртэл энэ одоо бидний харж байгаа өрөөн доторх үйл ажиллагаа үргэлжлэх ёстой юм байгаа. Мэдээжийн хэрэг тангарагаа өргөх энэ ёслолын ажиллагаанаас хамгийн чухал, хамгийн оргил хэсэг бол шинэ ерөнхийлөгч маань ард түмэндээ хандаж чухам юу гэж, хэдэн минутын, ямар утгатай, юуг гол болгосон үг хэлэх вэ гэдэг дээр анхаарлаа төвлөрүүлэх ёстой байгаа. 12 цаг 27 минутанд Цахиагийн Элбэгдоржийн үг эхлэх ёстой байгаа юм. За ингээд бид бол улсын их хурал, төрийн ёслол, хүндэтгэлийн ийм арга хэмжээг бол яг цагаараа эхлэнэ ингэж баримжаалж, тооцоолж байгаа. Одоо бол 12 цаг нэг минут болж байна. Тэгэхээр таван минутын дараа Дэмбэрэл дарга бол өөрийнхөө одоо үгийг эхлэнэ ээ гэсэн үг. За энэ дотор болох бүх үйл ажиллагаа нарийн дэг журамтай, алхах гишгэх нь хүртэл одоо заасан, хуулин дээр заасаны дагуу хэн хаана нь алхах уу, хэн нь рүү харж ямар үг хэлэх үү гэдэг юм уу иймэрхүү юмыг нарийн заасан байж байгаа. Тэгэхээр бид бол энэ үйл ажиллагааг та бүхэнд үзүүлэх гэж байгаа. За манай нөгөө нэг станц бол Сүхбаатарын талбай дээр бэлэн байрласан байгаа гэдгийг дахин та бүхэнд сануулж хэлэе. Сүхбаатарын талбай дээр өнөөдөр их өвөрмөц үйл ажиллагаа болно. Энэ бол мэдээж манай улсын цэргийн анги, салбар, нэгтгэлүүдийн үзүүлэх ёслолын жагсаал байгаа.
Ёслолын парад сүүлийн хэдэн жил хийгдээгүй. Бидний хувьд бол энэ үнэхээрийн манай цэргийн сүр жавхаа, манай улсын сүр жавхааг ямар байна вэ гэдгийг илтгэж харуулах гайхалтай арга хэмжээ болох ёстой.
За хэвлэлийн мэдээллийнхнийг бол төрийн ордоны их танхимийн дээд давхарын одоо баруун зүүн хоёр лоожин дээр байрлуулсан байхыг харуулж байна. За ингээд энэ маань зрителийн суудалд бол одоо иргэдийн төлөөлөгчид, гадаадын зочид төлөөлөгчид, урилгаар орж ирсэн хүмүүс, за тэгээд улс төрийн намынхны төлөөлөл, шашны байгууллагын төлөөлөл гэхчилэн ийм тусгай урилгатай зочид суудлаа эзлэсэн байгаа.
За ингээд Дэмбэрэл дарга чуулганы ажиллагааг эхлүүлэх гэж байна. Бид та бүхэнд Монгол улсын сонгогдсон ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж, Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч ард түмний дунд, ард түмэнтэйгээ ойр амь нэгтэй байхаа амласан ерөнхийлөгч бидэнд хандаж чухам ямар амлалтыг өгч, ямар үгийг хэлэх гэж байна вэ гэдгийг чих тавин хүлээж сууж байна. Тэрээр өнөөдөр Монгол Улсын о одоогоор ерөнхийлөгч байгаа Намбарын Энхбаяртай тамгаа солилцох, тангарагаа өргөх ийм үйл ажиллагаа болох гэж байна. За ингээд их танхимд бол одоо бэлэн байдалтай. Их хурлын дэд дарга одоо чуулганы нэгдсэн хуралдааныг эхлүүлэх энэ үйл ажиллагааг бид хүлээж байна. Энэ үйл ажиллагаа 12 цаг 06 минутанд эхлэнэ. Эхлэтэл гурван минутын хугацаа үлдэж байна. За бид та бүхэнд 17 цаг хүртэл энэ үйл ажиллагааг одоо шууд дамжуулан үзүүлнэ. Тэгэхээр та бүхэн өнөөдөр НТВ телевизийг үзэх юм бол бүх үйл ажиллагааг бид бүрэн эхээр нь үзүүлнэ. Тэр байтугай бид нар одоо гадаадын зочид төлөөлөгчидийн шинэ ерөнхийлөгчид биечлэн уулзаж баяр хүргэж байгаа энэ үйл ажиллагааг хүртэл шууд дамжуулан үзүүлэхээр бэлтгэл ажлаа хийсэн байгаа. ...(зогсолт)
За МУ-ын Ерөнхий сайд Баяр орж ирсэн байна. Тэгэхээр Баяр ерөнхий сайд бол сая гадаадын зочид төлөөлөгчидтэй бас уулзсан байгаа. Холбооны, Оросын Холбооны Улсын Холбооны Зөвлөлийн Холбооны дарга Мироновтой уулзсан байгаа. За Энэтхэгийн төлөөлөгч, Канадын төлөөлөгч нартай өглөөний 9 цагаас хойш уулзалттай байсан. За ингээд Ерөнхий сайд Баяр бол суудлаа эзлэсэн харагдаж байна. ...(зогсолт)
За бид та бүхэнд бас дөчин гурван орны төлөөлөгчид, зочид төлөөлөгчид энэ удаад ирсэн гэдгийг энүүгээрээ бол одоо бас их өргөн хэмжээний гадаадын хэвлэлийнхний анхаарлыг татаж байгаа ийм ёслолын ажиллагаа болж байна гэдгийг дахин давтан хэлэе. Өнөөдөр бол яахын аргагүй дэлхийн олон хэвлэлийн мэдээллийн хэрэгслийн анхаарлын төвд Монгол Улс одоо тав дахь ерөнхийлөгчийнхөө тангараг өргөх энэ ёслолын ажиллагааг хэрхэн гүйцэтгэж байна вэ гэдэг энэ үйл ажиллагаа анхаарал татаж байгаа гэдэг нь зайлшгүй. Тийм учраас олон гадаадын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлийнхэн ажиллаж байгаа. Таван телевиз өнөөдрийн энэ үйл ажиллагааг шууд дамжуулан үзүүлж байгаа.
За бид, би ард түмэнтэйгээ амь нэгтэй ерөнхийлөгч байх болно гэдэг үгийг манай ерөнхийлөгч, ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Цахиагийн Элбэгдорж сонгуулийнхаа сурталчилгааны үед хэлж байсан. Бид өөрчлөлтийг хүсч байна гэдэг үгийг хэлж байсан. Тэгэхээр энэ хоёр гол уриа бол түүнийг өнөөдөр ялалтанд хүргэсэн, олонхийн саналыг авсан зайлшгүй чухал хоёр хүчин зүйл мөн байсан гэдэгтэй олон судлаачид, олон тоймчид санал нэгтэй байгаа юм аа. За ингээд Цахиагийн Элбэгдорж чухам өнөөдөр ард түмэндээ хандаж юу хэлэх вэ гэдгийг ард түмэн чих тавин, амьсгаа даран хүлээж байна. ... ...(зогсолт)
Их хурлын үйл ажиллагаа яг цагтаа эхлэхээр хүлээж байгаа. Хэдийгээр бүх зочид одоо танхимд орж ирсэн хүлээж байгаа боловч бид бол одоо цагаа хүлээж байгаа. Их хурлын дарга бол алхаа тогшиж 12 цаг 6 минутаас чуулганыхаа үйл ажиллагааг албан ёсоор хурлын ажиллагаа албан ёсоор эхлэнэ. Ингээд дараа нь бол танхимд хоёр ерөнхийлөгч бол одоо орж ирж өөрсдийнхөө байрлалыг эзлэх ёстой байгаа. ...(зогсолт)
За тэгэхээр өнөөдрийн бас анхаарал татаж байгаа хоёр асуулт байгаа. Элбэгдорж багтаа хэнийг ажиллуулах вэ гэдэг асуултууд бол яахын аргагүй олон хэвлэл мэдээллийнхний, олон улс төрийн тоймчдын бол анхаарлыг татаж байгаа. Энэ үйл ажиллагааны явцад бас тэр зүйлийн талаар таамаг явах нь тодорхой юмаа
За ямарч байсан Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын даргаар бол ажиллах ерөнхийлөгчийн саяны сонгуулийн суртчилгааны үед менежерээр ажилласан, бас багагүй хувь нэмэр гүйцэтгэсэн, өнөөдрийг хүртэл одоо улс төр, за тэгээд улс төрд нэлээн туршлага хуримтлуулсан Дорлигжав Ерөнхийлөгчийн Тамгын Газрын даргаар ажиллах болов уу гэсэн ийм таамагтай байгаа. Дорлигжавыг хэдийгээр өөр албан тушаал дээр бас ярьж байгаа гэх боловч энэ бол одоо илүү тамгын газрын дарга дээр очих магадлал нь өндөртэй байгаа.
За Улсын их хурлын дэд дарга бөгөөд ажлын хэсгийн дарга Батхүү орж ирж суудлаа эзэллээ... (За ашгүй Улсын Их Хурал эхлэж байх шиг байна.)
Эх сурвалж: www.news.mn, 2009.06.18

ЦАГ БОЛ АЛТ

Би нэг удаа “Sony” төвөөс нэг дотно андынхаа баярт ханын том цаг бэлэглэхээр Сейко хэмээх сайхан цаг худалдаж авсан юм. Би ер нь хүнд цаг өгөх дуртай л даа. Өөрөө ч муугаа мэдэхгүй гайгүй, брэндийн цагаар гангарах ч санаатай. Хүмүүст цаг бэлэглэх дуртай нь давхар давхар санаатай бас. Нэгдүгээрт цаг хэрэггүй хүн гэж байх биш. Хоёрдугаарт, цаг хугацаа гэдэг хэмжээ хязгаартай шүү гэдгийг ямар нэгэн байдлаар ойлгоосой гэж боддог юм. Энэ нь алиг шалиг юманд цагаа битгий урсгаасай, хий дэмий битгий байгаасай, алт шиг амьдралыг хог шиг бүү үрж дуусгаасай гэсэн санааг л хэлэх гээд байгаа ухаантай юм л даа. Тэгээд яагаад ч билээ тэр цагийг өгөхөө ямар ч байсан болисон юм. Өөр тэр хүнд таарч зохирох аятайхан бэлэг олсон байхаа. Цагийн үнэ цэнийг аль хэдийн мэдсэн хүн ч байсан байж мэднэ. Уг нь тэр цагийг нээгээд нүүрэн дээр нь гоёмсог алтан үсгээр “н... Танаа дурсгав” ч билүү нэг сайн сайхан үг л бичсэн байсан юм. Өгөхөө болисон болохоор ямар тэр чигээр нь өөр хүнд өгөлтэй нь биш, нөгөө бичсэн дээр нь “ЦАГ БОЛ АЛТ” гэж компьютерээр бичиж хэвлэж наагаад номын өрөөнийхөө хананд хадчихлаа. Үнэндээ тухайн үед л орж ирсэн “хамгийн мэргэн” санаа нь тэр л дээ. Тэгсэн чинь манай дөрвөн настай охин орж ирж харж байснаа аав аа та цаган дээрээ “Цаг бол алт” гэж биччихээд л гайхуулаад байх юм. Наад цаг чинь ямар алт юм уу” гэж билээ. Эхнэр бид хоёр үхтэлээ инээлээ. Бид охиныгоо манай гэрийн Х-Түц гэж нэрлэдэг юм. Нээрээ энэ чинь алт биш ш тээ аав нь андуурчихаж гэж би жаахан охиноо жаал явуулж билээ. Удахгүй миний охин “цаг бол алт” гэхийн цаад утга учрыг ойлгодог болно доо.

ФҮЖИ ХАЙРХАНЫ НААДАМ

Фүжи хайрханы наадам сайхан боллоо. Японд оршин суугаа монголчууд их хайрханы өлмийд Монгол наадмаа дэлгэр сайхан хийлээ. Тэмүжин Монгол хотхон, Япон дахь Монголчуудын холбооноос зохион байгуулсан эл наадамд есөн хөлт цагаан тугаа залж, Токио, Сайтама, Нагояа, Осака, Шизуока, Яаманаши зэрэг аймаг аймгаас ирсэн төрөл бүрийн ажил мэргэжил эрхлэж, сурч, судалгаа хийж буй Монголчууд хуран цуглалаа. Мөн монголыг дэмждэг, монголчуудтай хамтарч ажилладаг япончууд, монголд ажиллаж байсан ЖАЙКА-гийн төлөөлөгчид хүрэлцэн ирсэн байлаа.
Монгол үндэсний хүчит 32 бөх зодоглож аймгийн арслан С.Дамба уран мэх, ухаан самбаагаа уралдуулан түрүүлж, аймгийн начин Ж.Мөнххуяг үзүүрлэлээ. Залуу бөх Д.Тамир, Б.Мөнххуяг нар үлдэж аймгийн цолтнуудтай ана мана үзэж шөвгийн дөрөвт үлдлээ. Аймгийн арслан Дамба энэ оны гуравдугаар сард Токиод болсон Монгол үндэстний хаврын баярын барилдаанд мөн түрүүлсэн билээ. Сурын харваачид цэц мэргэнээ сорин хавтай сайхан харваж эрэгтэйд Эрхэмбаяр, эмэгтэйд Мөнхжаргал нар түрүүлжээ. 1-8 настай хүүхдүүдийн “морины” уралдаан хөгжилтэй хөөрхөн боллоо. Шатрын тэмцээнд Дижимо компаний ажилтан Д.Ганзориг, Амарзаяа нар түрүүллээ. Наадмын үеэр архи дарс, шар цагаан айраг, идээ будаа, хуушуур бууз, хавиргатай шөл гээд идэж, уухынх нь элбэг дэлбэг гэж жигтэйхэн байлаа.
Мөн наадмын үеэр Фүжи хайрхан ууланд гарах аялал зохион байгуулж Япон дахь Монгол Улсын Элчин Сайдын Яамны ажилтан Т.Сэлэнгэ тэргүүтэй хэсэг залуучууд залуу хүмүүсийн ид хав, хүч тэнхээг үзүүлэн шөнийн 10 цагаас эхлэн авирч өглөөний улаан нарыг Фүжи хайрханы оройд угтлаа. Ер нь Фүжи Хайрханд гарах нь Японд суугаа монголчуудын бас нэгэн бахархал аж.
Фүжи хайрхан бол Хоншу аймгийн нутагт Кавагүчи, Яаманака, Сай, Мотосу, Шожи хэмээх таван нуурын дунд, Моунт Тате, Моунт Хаку хэмээх гурван сүжигт хайрханы нэг болж оршдог 3,776 метр өндөр, зэрэглэлээрээ 37 дугаарт ордог, хамгийн сүүлд 1707 онд амитай байсан уул юм. Энэ уул тэнгэр цэлмэг сайхан үед Токио, Ёокохама, Чиба, Сайтамагаас ил харагдана. Энэ ууланд долоон сарын нэгнээс найман сарын 27 хүртэл авирахыг зөвшөөрдөг бөгөөд шөнө дундаас эхлэн авирч өглөөний алтан нарыг өндөр хайрханы оройд үзэхийг санал болгодог аж. Бусад үед авирах боломжгүй аюултай цаг улирал гэж үздэг юм байна. Тийм учраас манай Монгол наадмын үеэр авирах нь хамгийн тохиромжтой цаг хугацаа аж.
Наадмаас буцсан зочид наадамчид зам зуураа Ширатонотакигийн гайхамшигт хүрхээг үзэж, Фүжи уулын үзэсгэлэнт таван нуурын нэг томоохон нь болох Кавагүчико нуурын эрэг дээр амран тухаллаа. Монгол залуу Жавхлан Ширатонотакигийн хүрхрээний 3 метр гүн цүнхээлд сэлж монгол эрийн зориг золбоо, хүч тамирыг гайхуулан олны нүд баясгав.
Наадмыг зохион байгуулсан “Тэмүжин Монгол хотхон” нь гурван жилийн өмнө байгуулагдсан юм байна. Арав орчим монгол гэрт Японы болон гадаадын жуулчдыг хүлээн авдаг аж. Энэ хотхон Фүжи хайрханы хормой үзэсгэлэнт сайхан бэлд байрлах бөгөөд Ц.Гантулга хэмээх Дүрслэх урлагийн сургууль төгссөн зураач залуу гэргийн хамт хариуцан ажиллуулж байна. Тэрбээр мэргэжлээс гадна морин хуур, хоёр гурван төрлийн хөөмийг өөрийн сонирхолоор чадварлаг сайхан сурсан авияасаа наадамчин олонд сонирхуулсан нь гэнэтийн сонин бэлэг боллоо. Тэрбээр бидний зорилго бол мөнгө зоос олохдоо бишээ, цаашид энэ наадмаа улам сайхан болгохын төлөө ажиллана, гол нь манайхан хүний нутагт байгаа ч гэсэн Монголдоо байгаа юм шиг наадах нөхцлийг бүрдүүлэхийн төлөө ажиллана гэж итгэлтэй хэлж байлаа.
Ийнхүү Япон дахь Монголчуудын наадам өргөн сайхан болж өнгөрлөө. Дараа жилийн наадам юухан байх вэ дээ. Наадмын дараа эрүүл байвал улсын наадам үзнэ хэмээх алдарт яруу найрагч Дашдоржийн Нацагдоржийн үг гүн утга агуулгатай болсон шиг санагдана.
2009.07.13, Токио хот

ХУР

Хаа байсан Японоос хаа байсан Монголын, хаа байсан Загийн гол дээр хаваржиж байгаа аав, ээжтэйгээ хажууд нь байгаа юм шиг ярьдаг болсон цаг саяхан. Бидэнд хамгийн сайн хөгжиж байгаа юм бол утсан харилцаа. Бас үүн шиг хэрэгтэй, хэрэгцээтэй юм ч бараг байхгүй болов уу? Саяхан болтол бид айлын утас царайчлан гуйж ярьдаг, хаа газраас ярих гэж тамаа цайдаг л байв шүү дээ. Харин Японоос одоо би өдөр болгон ээжтэйгээ ярьдаг юм. Ээж минь намайг ярихад их баярлана, би ээжийгээ баярлуулах дуртай. Бараг сүүлдээ ярихгүй өнжвөл яав ийв гэж санаа зовох янзтай. Харин бидний ярьдаг юм нь гэвэл бие хаа, бороо хур. Бие хаа нь өөрсдийнх нь тухай, бороо хур нь малын тухай яриа. Монгол хүн биеэ бодохоосоо өмнө малаа бодох нь их. Биеийг нь асуугаад малыг нь асуухгүй бол гомдоно. Бие хаа, эрүүл мэнд, газар дэлхий, тэнгэр хангай, бороо хур бие биеэсээ таталтай бөөрөнхий орчлон. Ярих бүрийд л бороо ордоггүй, хуурай байна, шуургатай байна, хүйтэн байна гэх хахирган үгсийг сонсох бүрийд чийгтэй газар суугаа ч сэтгэл хуурайшиж, зүрх шимшрэнэ. Тэр тусмаа гурван сараас эхлэн бороо цутгаж, зүсэн зүйлийн цэцэг ногоо дэлгэрэх япон орноос сайхан байна гэж ярихаас сэтгэл минь зовдог шүү ээж минь. Манай энд гурван өдөр бороо орлоо гэж хэлбэл ишш тэр бороо чинь манай энд ордог болоосой гэж ээж минь үнэн голоосоо хэлдэгсэн. Хуртай газар суугаа хүү нь хуурай газар суугаа ээжийгээ бодохоос өрөвддөг юм. Ээжийгээ гэсэн сэтгэл минь дандаа хуртай дэлгэр байдаг шүү, харин манай нутагт хур буугаасай, хур ороосой, хурай, хурай гэж хур дуудая ээж минь. (Үүнийг бичсэний маргаашаас хоёр өдөр, хоёр шөнө бороо цас холилдон орсон байлаа, харин даан ч хүйтэрч гэнэ.)

ХЯТАД ХЭЛНИЙ АНГИ

Монголд хавар болж сургууль соёлын төгсөлт болж байна... Монгол, хятад хэлний ангид орж, сурч, төгсөж байснаа эхнэр бид хоёр дурсаж хааяа хуучилдаг юм. ... Монголчууд хятадад дургүй нь хэнээс ч нуухгүй үнэн. Хятадууд монголчуудад дургүй л байлгүй. Ер нь хөрш орнууд хэзээ л бие биедээ сайн байлаа. Дургүй хүмүүс бие биенээ муу муухайгаар нь хэлэх. Бид хятадыг хужаа гэдэг. Уг нь хужаа гэдэг нь хятад хэлний хуа чиао буюу гадаад орноо цагаачлан суугч хятад хүн хэмээх утгатай хятад үг бөгөөд монгол хэлэнд хужаа болжээ. Тийм ч хэлж болохгүй баабаа үг биш л дээ. Би бол МУИС-ийн монгол хэл, уран зохиолын анги төгссөн төв халхын ард монгол. Миний аав улсын сайн малчин Лувсан гэж Чойбалсангийн шагналтай ажилсаг хар хүн байсны бага хүү. Одоо ч аав минь Баян хөндийдөө хонио эргүүлж, адуугаа залсан шиг зусаж суугаа. Намайг сурч байхад монгол хэлний хоёр анги буюу жар орчим хүүхэд сурдаг байлаа. Харин манийг сурч байхад монгол хэлний ангид ихэнхи нь “пролетари борчуудын хүүхэд” байсан ч Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд, яамны сайд, дарга, алдартай сэтгүүлч, дуучдын хүүхэд хүртэл байж билээ. Харин бас нэлээд нь хойноос “агаар таараагүй” ирсэн хэдэн нөхөд байсан юм. Тэд ээж аавынхаа санаанд тултал сурна гэж байдаггүй хойно ямар байсан МУИС-д бас тэгж “агаар нь таардаггүй” бололтой байсан. Сурахад арай амар юм уу л гэж ордог байсан болов уу? Сүүлд мэдэхнээ Төв Хорооны нөхдүүдэд ойр шадар бас бус нөхдүүд байсны дэмээр орцгоодог байсан юм билээ л. Одоо бол монгол хэлний ангид үр хүүхдээ өгдөг “тэнэг дарга” олдохоо байсан байна. Харин манай эхнэр бол Баянхонгорын гаралтай монголдоо нэртэй эмчийн охин. Хань маань хятад хэлний ангид сурч байсан болохоор тэр үеийн бидний хэлж дадсанаар “хужаа хэлнийхнийг” сайн мэдэх. Хятад хэлний анги бол тухайн үедээ их сургуулийн элсэлтээр шууд авдаггүй харин нэгдүгээр анги гайгүй төгссөн “толгойтой” хүүхдүүдээс шилж сонгож, бараг Төв хороогоор хэлэлцэх шахуу юм болж авдаг “тусгай анги” байлаа. Тэр үед их л нарийн судалгаа хийж авдаг юм байлгүй дээ гэж боддог байлаа. Харин физик, математик, эдийн засаг, хуулийн ангиас орсон хүүхдүүдийг ажиглавал голдуу л бас дарга нарын хүүхдүүд байдаг байж билээ. Гэвч дарга нарын хүүхдүүд нь явж явж хужаагийн удам угсаа байсан гэдэг юм. Хэрэг дээрээ төв хороо “энэ яг хужаа мөн биз хө” гэдгийг баталгаажуулан тогтоодог байсан юм шиг. Үүнийг манай гэргий төгссөн хойноо мэдээд бүр гутарч үхэх шахсан. Тэр үед төгслөө гэж гэр гэрээрээ дамжиж хэсдэг ёс байв шүү. Тэгээд сургуулиа нэгэнт дүүргээд гэр гэрээр нь ороход эмээ нь ч юм уу, өвөө нь ч юм уу харсаар байтал бэлцийсэн нүдтэй, бээцийсэн хөлтэй, арзайсан шүдтэй, данхайсан толгойтой хужаа байж байсанд бүр гайхаж орхисон гэдэг. Нээрээ сүүлд заримынх нь овог нэрийг ч сайн ажиглавал хужаа хэлний гарал язгууртай ч байх шиг. Хаяг нь хотын байшинд боловч хоёр, гурван буудлаас ч яваад байсныг санах. “Тэгнэ ээ тэр, Баагий цаанаа л нэг зөв дуудаад, бүр нэг өөрийнхөө юмыг сурч байгаа юм шиг сайн сураад, арай өөр байсан”-ы учрыг оллоо. Эхнэрийн тооцоолсоноор арван хүүхдийн гурав нь л монгол байсан болов уу, үгүй болов уу. Ингээд бодохоор монгол дээд боловсролтой “боловсорсон хужаа”-гаар аль хэдийн дүүрсэн, дүүрэх дүүрэхдээ чухам чухал газар бүр их байгаа даа гэж хар бууна. Харин одоо бол өөр болж. “Ориг анги”-д жинхэнэ сурч эхлэсэн цаг үе явж байна. Хил, хэл нэвтрэхгүйн зовлон багаслаа. Хэн дуртай “хужаа удамтай” нь хүүхдээ бүр хар нялхаар нь дундад улсад явуулж, дотор газрын хэл, соёлд зориуд сургаж, дасгаж байна шүү. Асуухаар хэл сургах гэж явуулсан гэх. Яг үнэндээ дан хэл өнөөдөр мэргэжил биш болсоныг бараг бүгд ойлгож байгаа шүү дээ. Гэхдээ хэл, соёл хоёр заавал хамт явдаг л даа. Мах цусанд нь урд газрын юм байгаа болохоор хүүхдүүд нь ч дуртай, баяр хөөртэй байх шиг харагдана. Манай хүүхдүүд бол “хужаад юу ч авахгүй дээд зэргийн хангамжтай, үнэгүй сураад ир” гэсэн ч за аав минь больж үхье гээд хөдлөх шинжгүй. Яагаад айлын хүүхдүүд хятад яваад байгаагийн цаад учир нь удам судар, мах цусандаа байна. Үүнийг энэ зуун Хятадын зуун болно гэж сайхан тайлбарладаг ч үнэндээ тийм биш, хүүхдээ сургах сайхан далим юм даа гэж бодож сууна. Хар нялхаар нь дотор газар хүүхдээ сургаж буй жинхэнэ монгол хүн хэр олон байгаа бол “ориг” ангид?

ХҮНИЙ ААШ

ХҮНИЙ ААШ

Асгартал орохоор үерлэлээ гэх,

Аашлаж загнахаар агсарлаа гэх юм

Дуутай тэнгэрийг хургүй гэх,

Дурласан залууг сохор гэх юм.

Навч унахаар намар гэх

Намайг унахаар чамайг гэх.

Нар гарахаар халлаа гэх,

Нас явахаар хөгширлөө гэх юм.

Орохлоор норлоо гэх юм

Очихлоор ирлээ гэх юм

Салхилахаар шуурлаа гэх,

Санахлаар худлаа гэх юм.

Хүйтрэхээр даарлаа гэх,

Хүлээхээр хэрэггүй гэх юм

Халахаар салхи гэх,

Хайрлахаар хар гэх юм.

Шиврэхлээр дээлээ гэх,

Шивнэхлээр үгээ гэх юм.

Шуурахаар шороо гэх

Шулуудахаар уравлаа гэх

Хүсэл нь хэзээ биелэхгүй

Хүний ааш тэнгэрийн аашнаас төө илүү.

J.Ireedui, 22.06.2009

ХӨДӨӨНИЙ ХҮҮХЭД

Зургаан настай Зулаа охин аавынхаа багынх нь амьдрал түүхийг их сонирхон сонсож дахин дахин яриулах нь эгдүүтэй. Тэр тухай яриа аавынх багын резинэн хүүхэлдэй тэвэрч авахуулсан зургаас үүдэлтэй аж. Аав аа та эрэгтэй хүүхэд байж хүүхэлдэйгээр тоглодог байсан юм уу? Тэгэлгүй яахав аавыг нь багад тоглоом моглоом одоогийнх шиг есөн шидээрээ байдаггүй, олддоггүй байлаа. Олдож, авч өгсөн нь тэр байсан байх. Шилний хагархай, толины хэлтэрхий, модны тайрдасаар л тоглодог байлаа шүү дээ гэхээр их өрөвдөж хайрласан царайтай харах. Аав нь анх нэгдүгээр ангийн эхний улирал дуусгаж чадаагүй тоо бодлогынхоо номыг алдчихсан юм. Уг нь эхлээд тоогоо их хурдан боддог хүн болгоноос түрүүлэх гэдэг өвчтэй хүүхэд байсан юм. Номоо алдсанаас хойш хүүхдээс номыг нь гуйж даалгавараа хийдэг боллоо. За ингээд замрах тийшээ хандсан даа гэж тоонд муу байснаа толгой руугаа биш ном руугаа чихэх гэж үзлээ. Тоонд муу сайн байхыг тоож байгаа ч шинж алга. Ааваа та яасан гоё зурдаг юм бэ? Харин аавынх нь нэг сонирхолтой юм зураг зурахын бөөн өвчин байлаа. Юм л бол зураг зураад суучихна. Хамар даваад очих саахалтынхаараа тоотой орж үзсэн байж хаа байсан сансар огторгуй, саран дээр энэ тэр гэсэн зураг зурж хийрхэх. Ээ дээ мөн гэнэн байж дээ. Аав нь мөн их өлсдөг хүүхэд байсан шүү, сумын төвийн айлыг өдөртөө нэг гүйцээдэг хүүхэд байв шүү. Манайх чинь олон хүүхэдтэй ядарсан ёстой нөгөө хоосон хонодоггүй, хоёр иддэггүй, айл байлаа. Тэр үеийн “хэн дуудав хиншүү дуудав уу” гэдэг үг чинь жинхэнэ биеждаг газар чинь сумын төв. Ээ мөн олон айлын эгчийн гараас боорцог авсан даа гэвэл хоол авчирч өгөх нь халаг. Би та нарыг төгөлдөр хуур сургахын тулд мөнгө зараад л байдаг, та нарын байж байгаа царай гэж чамлах, нарийлахыг зэрэгцүүлэн хэлээд аав чинь бол гэртээ байсан баян хуур хөгжимийг хэнээр ч заалгаагүй өөрөө сонсголоороо сураад бүхэл бүтэн сумын төвийн бүжиг явуулдаг хүүхэд байлаа шүү дээ гэж аминдаа өөрийгөө магтаж жаахан онгирох аядвал аав аа бүжиг явуулах гэж яадагийн гэж урдаас бүлтийх. Тэгээд өглөө гараад хичээлд явна, өдөр ирээд гэрээ цэвэрлэнэ, хогоо хаяна, мөс усаа зөөнө, түлээ модоо хөрөөднө, хоол ундаа хийх гээд ойр зуурын хар бор ажил тасрахгүй. Оройхон нэг юм хичээлээ хиймэр болно. Гэрэл цахилгаан гэж байх биш лааны гэрэлд сөлөгнөж байтал алив унтаач ээ гээд бүгдээрээ орондоо орж гэрт нам гүм болно. Лаагаа гамнах гэж савантай усаар баахан үрдэг сэн. Аминдаа хэмнэж байгаа нь тэр гэвэл лаа гэж юу болохыг мэдэж байгаа ч янзгүй. За тэгээд сахилгагүй, дүрсгүй л гэж дүүрчихсэн амьтан байсан юм байгаа биз ээждээ баахан гөвүүлнэ. Аав барагтай бол гар хүрэхгүй, нүдний нь харцаар л байх. Ээж бол үглэх, зодох хоёрыг ч мөн үзүүлнэ шүү дээ, ган халбага, төмөр шанагаар ч мөн олон туулгасан даа, Үүний хүчинд аав нь өдий зэрэгтэй явж байж ч магадгүй гэвэл тэгээд та хоёр эгчийг зоддог байсан юм уу гэж өөрөө цохиулах гэж байгаа юм шиг ярвайчихсан суух. Аав нь хэрэв та нар шиг бүх юм нь бэлэн зэлэн, гадаад дотоодод сурахаа байг гэхэд үгүй бүр ядаж хотын хүүхэд байсан бол мөн ч их юм сурна даа ... гэж аминдаа аль болох их юм сургах тал руу нь догиох аятай ээрч муурч эвээ олж ядан гацаж байтал эхнэр нь өөрөө хотын охин байж “чи ч хотын банди байсан бол өдийд нэг ажил ч үгүй, амьдрал ч үгүй юм явах биз” гэж тоглож байгаа, шоглож байгаа хоёр нь мэдэгдэхгүй юу ч болоогүй юм шиг хэлэх. Нээрээ л би хөдөөний хүүхэд биш хотын хүүхэд байсан бол би ямаршуухан нөхөр явах байсан бол доо...  

2009.06.23

УЛС ТӨРИЙН ШОГ ЗУРАГ

Монголд улс төрийн шог зурaг (political cartoon) - ийг сайхан хөгжүүлмээр байна. Хараад байхад жинхэнэ улс төрийн шог зураг ерөөсөө гарахгүй байна. Тухайлбал, одоо ид болж байгаа ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр энэ хоёр хүний жинхэнэ мөн чанарыг гаргасан ямар ч шог зураг гарсангүй. Би харсангүй өнгөрөв үү, бүү мэд. Хараад байхад худлаа дээш магтаж, доош нь матсаар, Энхбаяр ч “баабаа”, Элбэгдорж ч “муухай” гэж үглэсээр байтал сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа дууслаа. Шог зураг гэдэг бол улс төрчдийн бодлого, мөн чанарыг маш энгийн бөгөөд шог хошин аргаар уншигч, үзэгчдэд хүргэх хамгийн сайн арга юм. Харамсалтай нь манайхан олигтой хөгжүүлэхгүй байна. Зарим нэг хүмүүс зурж байнаа. Гэхдээ зурахаараа бараг хөрөг зураг зурчихаад байна. Шог зургийн нэг онцлог бол тухайн хүний “анатомийн дутагдал”-ыг зөв олж хараад түүгээр нь дамжуулж илэрхийлэх учиртай. Тухайлбал тухайн хувь хүний хувьд данхар толгой, том хамар, дэлдэн чих, унжуу хацар, орсгой шүд, солир нүд, урт эрүү, сэлхэрсэн нүд, этгээд сахал, содон мэнгэ эсвэл намхан нурууг “хэтрүүлэн ашиглаж” чадаж гэмээн тэр хүнийг хэн бэ гэдгийг хаанаас ч хэн ч хараад танихаар байх хэмжээнд “шоглох” ёстой. Мөн аливаа амьтан юмуу эсвэл юмаар төлөөлүүлэн шилжүүлэн зурж болдог талтай. Гэхдээ улс төрийн зурагт мэдээж дан ганц “анатомын дутагдал” биш үйл ажиллагаа, бодлогын ялгаа, ажил хэргийн зорилго, үнэн, худлыг тод томруун гаргах учиртай. Ийм учраас зураачид зурах авьяаснаас гадна улс төрийн сэтгэлгээний чадвартай байх учиртай. Тийм чадвар байхгүй бол хэчнээн сайн зурдаг байгаад нэмэргүй. Ялангуяа орчин үеийн сонинд заавал байх шаардлагатай зүйл бол шог зураг тэр тусмаа улс төрийн шог зураг болой. Тийм учраас манай өдөр тутмын сонины бодлоготонгууд улс төрийн шогийг хөгжүүлэх талаар бодууштай. Би шог зураач С.Цогтбаярыг 2006 онд Лондон хотноо зургийн үзэсгэлэнгээ гаргаж байхад нь нэг удаа энэ талаар дурсахад “байгаа ш тээ, хөгжиж байгаа” гээд байсан. Өөрийнх нь шог зургийн цомогт тэр үеийн ерөнхийлөгч П.Очирбат, ерөнхий сайд П.Жасрай агсаны тухай хэдэн зураг байдаг юм билээ. За үүнээс өөр олигтой улс төрийн зураг би хаанаас ч олж харахгүй байна. Та бүхэнд бичсэн зүйлээ ойлгуулах үүднээс дэлхийн нөлөө бүхий орнуудын удирдагчид болох Барак Обама, Владимир Путин, Саркози, Мэркэли, Тар Асо, Хиллари Клинтон нарын шог зургаас танилцуулж байна. Нэг иймэрхүү юм л зуруулах гээд байгаа юм хэ хэ. 

Ашигласан вэб сайт: www.cartoonStock.com; http://politicalhumor.about.com

CV (Си Ви) хэрхэн бичих вэ?

Энэ бол зөвлөгөө шүү. Одоо Монголд аливаа ажил төрлийн зар ялангуяа жаахан гайгүй ажлын зарлал дээр төрийн албан хаагчийн анкет буюу бидний хэлж заншсанаар нэгдүгээр маягт гэхээсээ илүү CV –гээ хавсаргана уу хэмээн дурдах нь их боллоо. Ялангуяа гадаад орнуудтай хамтарсан байгууллага, компани, элчин сайдын яамд, олон улсын байгууллагууд ийм шаардлага тавидаг нь олон улсын жишиг юм.
Ажил олох, ажлаа солих, өөрийнхөө хүссэн ажилд ороход Си Ви хамгийн чухал. Бидэнд Си Ви хийж бичиж байсан туршлага дутмаг. Голдуу дээр дурдсан анкетаар болгочихдог байлаа. Сүүлийн үед залуучууд си ви яаж хийж бичих вэ хэмээн их асуух боллоо. Тийм учраас энэ товч зөвлөмжийг блогтоо тавиж байна.
Энэ Си Ви гэдэг нь латин хэлний curriculum vitae (CV) буюу таны амидралын замнал гэсэн шүү утгатай үгийн товчлол бөгөөд монголоор хувь хүний товч намтар гэж орчуулж болох юм. Энэ бол хүний боловсрол, мэргэжил, амидралын хураангуй толь юм. Англи хэлээр товч намтар гэдэг юмыг манайхан шиг хэн дуртай нь дэвтэрийн гол цаасан дээр хаа хамаагүй бичээд өгч болдоггүй. Яаж бичих, хэрхэн бичих, юуг анхаарах нь ерөнхий чиг журам, өөрийн гэсэн хэв маягтай. Үүнээс үүдээд бид “Таны CV англи хэлээр”, “CV хэрхэн бичих вэ” гэсэн хоёр ч ном гаргасан. Номын дэлгүүрүүдээр одоо ч байгаа. Харин энд бид маш товч базаж бичих санаа байна. Ер нь си ви бичих бэлэн загвар байдаг. Тэр загварыг олж аваад хийхэд болчихно. Харин дотор нь юу бичих нь таны хэрэг. Англи хэлний ихэнхи тайлбар толины ард хавсралтаар хийсэн байдаг. Манайд хэвлэгдсэн Oxford English-Mongolian Dictionary (2006) толийн ард ганц хоёр загвар байна.
Си Ви-г бичихдээ аливаа бичиг баримтад тавигддаг энгийн байх, тодорхой байх, товч байх үндсэн гурван зарчмыг баримтлана.
Аливаа си ви үндсэн долоон хэсэгтэй. Үүнд:
1 Хувийн мэдээлэл: овог нэр, төрсөн он, сар, өдөр, үндэс угсаа, гарал үүсэл, хаяг, утасны дугаарууд гэх мэт.
2 Боловсрол: Таны сурсан бага, дунд, их сургууль, коллеж, курс, он жил, мэргэжил, мэргэшил, ур чадвар, эрдмийн зэрэг, цол, шагнал.
3 Ажлын түүх: ажиллаж байсан газрын нэрс, хаяг, дарга даамлын нэр, хийж байсан ажил төрлийн үүрэг, хариуцлага, ажилд гаргасан элдэв амжилт, онцлог, алдар гавияа.
4 Бусад чадварууд: Таны авияас чадвар, онцлог
5 Сонирхол: Таны хобби, спортын төрөл гэх мэт.
6 Нэмэлт мэдээлэл: бусад авияас чадвар, шагнал урамшил, алдар гавияа, өргөдөл гаргаж буй ажилтай холбоотой нэмэлт зүйлс.
7 Тодорхойлолт: Таныг хувь хүний төдийгүй алба ажлын хувьд маш сайн мэддэг ямар ч үед “цээжээрээ” хамгаалж чадах хоёроос гурван хүний овог, нэр, хаяг, утас й-мэйл гэх мэт.
Дарааллын хувьд ч иймэрхүү ерөнхий дэс дараатай. Си ви-г яг тэгэж хийнэ гэсэн жор байхгүй ч ерөнхий чиг баримжаа иймэрхүү. Хүний ажил, амидралын зам мөр өөр өөр, хувь хүн болгон болгон өөр өөр ертөнц юм болохоор си ви ч тийм байхаас өөр замгүй. Угаасаа тухайн хүнийг толинд харж байгаа юм шиг л харуулах учир зорилготой болохоор тэнд юу бичнэ таныг тэгэж л хүлээж авч, үнэлнэ гэсэн үг. Нөгөө үг нь зүрхээ хэлээд өгнө гэдэгтэй яг ижил. Тийм учраас хамаг л байдаг сайн сайхан бүхнээ бичээд азаа үзэхээс өөр арга байхгүй. Саар зүйлээ сайн далдалж, сайн сайхан бүхнээ товойлгон харуулж хийх хэрэгтэй.
Өөрийгөө хэрхэн илэрхийлж тодорхойлохоос хөдөлмөрийн зах зээлийн амжилт шалтгаална. Мэдээж сайн Си Ви сайхан амжилт авчирна. Нэмж үзэхийг хүсвэл дээрх номыг олж харна уу. Номын дэлгүүрүүдээр зарж байгаа.

СУМЫН НААДАМ

Маргааш наадам. Манай сумын наадам. Сумын наадам гэхээр хүн бүрийн санаанд Хөдөлмөрийн баатар Дэндэвийн Пүрэвдорж агсаны “Сумын наадам” гэдэг хайрын шүлэг хамгийн түрүүнд санаанд буудаг юм. “Сумын наадмын дэвжээг өдөржин тойрох моридноос суран жолоо атгасан өнгийн цэцэг ургаа юу” гээд л ... Манай сумын наадам миний нүдэнд харагдах шиг боллоо... Арван нэгэн. Нээрээ л сумын наадмын талбайг өдөржин тойрох морид. Түүний дээр наадам гэж нааш цааш давхилдахын нэр гэх шиг хүүхэд багачууд голдуу морины хар хурдаар пижигнэн давхилдаж өнжинө. Моридоос унах шинэхэн ногооны хомоолын үнэр. Хөлөөр нь босох тоос шороо. Гэхдээ найтааж байснаа санахгүй юм. Урдуур хойгуур гүйж хөл рүү нь орчих гэсэн хүмүүсийн хөдөлгөөн. Гэхдээ өшиглөж тангараад сүйд хийж байсныг нь хараагүй. Наадмын морид олны хөлд их л тогтуун сайхан. Сумын аж ахуйн сайн муу болгонд шахуу баридаг хэмхэрхий унь ханатай, яйжгий тоонотой хэдэн муу гэр наадмын талбайн араар бараадна. Наадмаар нурж унаж гэнэ гэж сонсоогүй. Тооноор нь ханхлах хуушуурын үнэр содон сайхан. Хуушуур олдохгүй байна гэж дуулаагүй. Үүнээс өөр сайхан юмгүй юм шиг л сонин боосон хуушуур барисан улс энд тэндгүй. Яриад байгаа, дуулаад байгаа хоёр нь ялгарахгүй шахуу холбооны үзель. Уртын дуу нэг тасран, нэг залган наадмын талбайд паржигнана. Бухимдаж байснаа санахгүй байна. Болж л байсан даа. Эр эмгүй багтаж ядсан хөлийн майхан. Өмсгөлтэй өмсгөлгүй, өмд гуталтай бөхчүүд. Нэгийн даваанд уначихаад уйлж суугаа банди, аманд гарсандаа аархаж суугаа залуу. Цэргээс ирсэнээсээ хойш тувт түрүүлсэн сумын заан. Амны бөхөд гарсан арван хэдтэй банди. Арай гэж жаран дөрвөн бөх барилдуулна. Тавын даваанаас хойш хөгшид байраа эзлэж буурь заан сууна. Олдохтой үгүйтэй айраг харин төв асрын ширээн дээр дарга нарын урд далбилзан цалгиж, асгаж харагдана. Их насны морид эргэх таамгаар энд тэндгүй машин дүүрэн хүмүүс, жолоочийнх нь зүрхийг хөөргөж хөөрхөн уралдуулна. Моритой, мотоциклтой , машинтай улсын уралдаан болж байна уу гэж андуурмаар хөндий дүүрэн улаан тоос. Осол гарч гэнэ гэж би дуулаагүй. Шавгийн толгойдоо сумаараа шаваж моридоо хүлээнэ. Хөгшид өвгөд энд тэндгүй золгож харагдана. Дэлгэр зуны цаг ирж сумынхан цагаан сараас хойш уулзаж байгаа нь энээ. Наадам ч яах вэ оройн бүжиг хурдан болоосой гэж хөл нь хөнгөрч, хөлсөө ханхлуулсан охидууд, банди нар энд тэндгүй хөшилдөнө. Орой болоход улаан буланд киноны авсаархан мотор тачигнаж, гэрэл гаргаад, баян хуур хөгжимд хөлсөө садарч, хөлөө эцтэл валис эргэнэ. Өөр үзээд өгөе гэхнээ ямар ч хөгжим байхгүй юм чинь. Бүжиг тарна. Тас харанхуй. Дээд доод гудамж руу дэжигнэтэл давхилдах моридын төвөргөөн. Хэрэг гарч гэнэ гэж би лав дуулаагүй. Арван хоёрон. Хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж бүгд цуглана. Үзүүр түрүү заан Баасан, Оргодол, Мандах хэн хэн билээ нутгийн сайхан бөхчүүд. Тэнд очиж бэлтгэл хийж байна гэж би дуулаагүй. Бэлтгэлгүй ч бэлтгэлтэй юм хүдэр чийрэг сайхан биетэй харчуул ханхалзан зогсоно. Түмний эх Батгайн хээр, Дондивын алаг. Түрүүлсэн бөх, түмний эх, баян ходоод. Төрийн далбаа, төв асар. Холбооны Содов гуай цангинатал цээлхэн цоллодог сон. Хүүхэд байхад холбоочин хүн морь цоллох ёстой, эмч хүн дагаж давхих ёстой юм байна гэж боддогсон. Бай мөрий, бариа шагнал. Бүгдээрээ бариж үзэх гэж байгаа юм шиг асрын өмнө сумаараа овоорчихно. Хөөрхөн даага хөтөлсөн адуучин асрын өмнө ирлээ. Дарга үгээ хэлж цулбуураа гардуулна. Хөөрхөн ш тээ сумын наадам. Хөөрхөн нь юундаа байна гэхээр бүх юм нь ориг, наадам наадамч хоёр нь бие биедээ ойр байдагтаа байдаг гэж би боддог. Маргааш наадмын өдөр өө.

10.07.2009, Токио

САКУРА ДЭЛГЭРЭХ ЦАГААР

Монгол нутагт минь хавар болж, “дээврийн цас” хайлах цагаар Японы Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургуулиас зочин профессороор ажиллах урилга хүлээн авч Улаанбаатараас нисч Сөүлээр дамжин Токио хотын Нарита олон улсын нисэх онгоцны буудалд буулаа.
Орчин үеийн хамгийн сүүлийн үеийн загвар болсон Нарита онгоцны буудал дээр өмнө нь аагим зуны халуун сар, жиндүү өвлийн хүйтэн сар, алтан намрын дулаан сард гурван ч удаа бууснаа саналаа. Энэ удаа миний аз болж Сакура дэлгэрэх хаврын сайхан сард бууж байгаа нь энэ.
Окинава арлаас Хоккайдо арлын хооронд Номхон далай, Япон тэнгисийн дунд орших их Наран улс байгалийн үзэмж төгөлдөр, өв соёлын мянган дурсгал, орчин үеийн техник технологийн өлгий нутагаа. Өндөр уул, өргөн тал, нуур далай, ой мод, гол ус, рашаан булаг, арал хойг тэгширсэн энэ нутгийн нийт талбай 377 мянга долоон зуун хорин долоон км квадрат буюу Английн газар нутгаас хоёр дахин том юм байна. Энгийн нүдээр харахад эзгүй тал, газар нутаг хаа сайгүй л байна. Манайхны бодож төсөөлдөг шиг “гишгэх газаргүй, залгих агааргүй” болтол өдий байнаа. Гэхдээ бага талбайд их юм багтаах, аль болох газарт биш агаарт барих, байгуулах, “бага оврын бодлого болоод агаарын орон зайг ашиглах бодлого” хэрэгжиж байгаа нь машин тэрэгний хийц, зохион байгуулсан байр талбай, зам барилга босгож бүтээсэн гээд юухан хээхнээс ч ил.
Соёл иргэншлийн өлгий болсон Хоншу арал, эртний нийслэл, сүм хийд, хөшөө дурсгалт Наара, Киото, Каназава хотууд, Японы эзэн хааны Химэжи Кастле, Токио, Ёокохамагийн нүдэнд гялалзаж, чих дөжрүүлсөн орчин үеийн шил толь болсон өндөр барилга, дэлгүүр хоршоо, наймаа худалдаа Япон орны үзэмж төгөлдөр, баян тансагийг гайхуулна.
Хамгийн эртний “япон чулуу”-г 50 мянган жилийн настай гэж үзсэн нь Японы түүхийн эхлэл цаг бөгөөд нийтэд нь Жоомон, Яаяой, Кофун, Хэйан, Камакура, Муромачи, Момояама, Эдо, Мэйжи, Тайшо, Шоовагийн гэж арван нэгэн үе болгодог аж. 1968 онд Мейжигийн эзэнт гүрний үе эхлэж, 1869 онд Хааны гэр бүл Киотогоос Токиод нүүж 1890 оноос Мейжигийн үндсэн хуулийг мөрдөж эхлэсэн бөгөөд 1947 оны 5 дугаар сарын 3 аас Японы шинэ үндсэн хуулийг баталж Англи маягийн улс төрийн тогтолцоотой болсон орон юм. Төрийн эрх барих байгууллага нь Diet буюу Төлөөлөгчдийн доод танхим бөгөөд 511 гишүүн 4 жилээр сонгогддог байна. Консулын танхим буюу дээд танхим нь 252 гишүүнтэй 6 жилээр сонгогддог гэнэ. Хоёр танхимын үүрэг нь Америкийн Конгресстой төстэй бөгөөд сонгогдсон засгийн газар ажиллаж төлөөлөгчдийн танхимд ажлаа тайлагнадаг аж. Ерөнхий сайдыг төлөөлөгчдийн танхимаас санал болгож томилдог ёстой.
Либерал демократ нам 1955-1993 он хүртэл Засгийн эрх барьсан бөгөөд 1990 ээд онд 7 ерөнхий сайдын нүүр үзжээ. Төрийн машины гол хүрдийг эргүүлэгч ерөнхий сайдын албаны хүмүүсийн ихэнхи нь Токиогийн их сургууль төгсөгчид байх бөгөөд болон Японы төв банк, Санхүү, Эдийн засаг, Худалдааны яам улсынхаа эдийн засгийн жолоог атгадаг.
Хорьдугаар зуунд Японы хөдөө аж ахуй үндэсний нийт бүтээгдэхүүний 40 хувийг эзлэж байсанаа 2 хувь хүртэлээ унаж, одоо дөнгөж 9 хувьтай байна. Нэг хэсэг Япон дэлхийн будааны хэрэгцээг бараг дангаараа экспортлож байсан байна. Дэлхийн Худалдааны Байгууллага одоо ч гэсэн Японы хөдөө аж ахуйг их анхаардаг аж. Япончууд хүнсний бүтээгдэхүүнийхээ 60 хувийг өөрсдөө хангаж байгаа юм байна. Хүнс гэснээс Болгарын сүү, сүүн бүтээгдэхүүн энд хүчээ авчээ. Сумоч озэки Котошугаар рекламдуулсан тараг, сүү Японы дэлгүүрүүдийн лангууг дүүргэжээ. Үүнтэй яг адилхан манай хэдэн сумочийн нэрээр Монгол бүтээгдэхүүнийг Японы зах зээлд гаргаж ашиг орлого олох талаас манай мэдэлтэй, мөнгөтэй хүмүүс юм бодох цаг нь болсон байна. Би лав сумочид Монголоос давс оруулж 15 нугалж зарсан гэснээс өөр тоймтой юм олж мэдсэнгүй.
Японы эдийн засаг сүүлийн жилүүдэд жаахан муудаж байгаа гэх боловч дэлхийд айргийн таваас буухгүй л байна. 1958 онд Япон 4200 машин, 99.300 зурагт радио үйлдвэрлэж байсан бол 2000 оны байдлаар жилд 10 сая машин, 11 сая телевиз үйлдвэрлэдэг болжээ. Автомашин, семикондуктор, цахилгаан бараа, албан хэрэглээний зүйлийн үйлдвэрлэл, дуран авайны экспортоор дэлхийд толгой цохиж байна. Өөрийн гэсэн баялаг муутай ч, сүүлийн жилүүдэд худалдаа, аялал жуулчлал, үзвэр, судалгааны ажлаас их ашиг олж байгаа бөгөөд ер нь дэлхий нийтээрээ газраа ухаж мөнгө олъё гэхээсээ илүү “толгойгоо ухаж” орлого олъё гэх нь илүү болсон цаг биш үү. Япончууд дотоодын нийт орлогынхоо 14 хувийг эрүүл мэнд, нийгмийн халамж, хүүхдүүдийнхээ боловсролд зориулж байна. Нэг хүнд ноогдох орлого жилд 37000 ам доллар байгаа нь Америкад 34000$, Англид 25000$ байгаагаас илүү байна. Нийт хүн амын 60 хувь гар утас хэрэглэж, гэртээ компьютертай болоод байна. Харин нийт хүн ам нь өдөрт 3.3 биллион тамхи татдаг гэсэн нэг муу тоо байдаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл нэг хүн өдөрт хайрцаг гаран янжуур уугуулдаг гэсэн үг.
Хүн амын тоо Английнхаас хоёр дахин илүү буюу 127 сая хүрч дэлхийд 7 дугаар байранд явна. 3 сая орчим жижиг үндэстэн ястан байгаагаас 1910 оны дараахан ажиллах хүчин нэрээр орж ирсэн 700 мянган солонгос, Хоккайдо арлын 24,000 айнуу, Окинава арлын Ряуукуанз үндэстнийг эс тооцвол бараг цэвэр япон үндэстэн буюу nihonjinron гэж бахархах хүн олон. 1990-ээд онд ерөнхий сайд Накасоне нэгэнтээ “Япон бол нэг үндэстэн, нэг хэл, нэг улс” гэж хэлж байж. Хүн амын 99 хувь бичиг үсэгтэй, хүүхдүүдийн 95 хувь нь дунд сургуулийн боловсрол эзэмшдэг бөгөөд гурван хүүхдийн нэг нь их сургуульд сурдаг аж. Сайн сургууль төгсвөл сайн ажил олдоно, сайхан амьдрана гэсэн бичигдээгүй хууль хүн бүрийн толгойд “тог болжээ”. Сургуулийн сурагчид заавал дүрэмт хувцас өмсөх тухай 1868 оноос мөрдсөн хууль өдий болтол өөрчлөгдөөгүй гэвэл та лав гайхах байх. Сургуулийн сурагчид дүрэмт хувцас өмсдөг тул илүү дутуу юмаар гангалж өрсөлдөх ёс энд байдаггүй ажээ.
Дэлхий дээр маш цөөн цагаачтай орны тоонд багтдаг энэ улсад одоогоор 3000 орчим монгол хүн албан ёсоор түр болоод бүр амьдран сууж байна гэж манай элчингийн ажилтан танилцуулж байна. Хар бороор байдаг улс тодорхой тоогоор байдаг л бололтой юм. Гэхдээ энд нэг зовлон нь хэл, бичиг хоёр хэцүүгээс тэр болгон хэн дуртай нь хараар амьдран суугаад байх боломжгүй юм байна. Англи улс цагаачдаа баригдсан нь хэлнээсээ болсон байж болох бас нэг шалтгаан байдаг. Энд хийж байгаа ажил нь ч гэсэн маш хэцүү хүнд гэнэ, миний байгаа сургуульд сурч байгаа монгол хүү оройн цагаар нэг ажил хийсэн чинь 1 цагийн дотор 1000 ном савлах болзол тавьсаныг хоёр өдөр ажиллаад сурсан гээд инээж байлаа. Бусад томоохон “баян” оронд суугаа монголчуудтай харьцуулбал бага тоо юм. Энэ нь хэл яриа, бичиг болоод виз өгч авалцах хатуу нарийн япон журамтай холбоотой бололтой.
Сакура дэлгэрэх цагаар ирлээ гэж манай профессор баярын мишээлээр угтаж байсан бөгөөд намайг ирэхэд дөнгөж гөлөглөж байсан сакура нэг л өглөө боссон чинь урд шөнө нь авчираад таричихсан юм шиг дэлгэрсэн байлаа. Сакура буюу cherry blossom-ийг монгол, англи хүмүүс их сайн мэднэ. Лондонд Хайд паркаар хаа нэгтээ сакура дэлгэрсэн байхыг харж болно. Сакура бол Японы албан бус бэлгэ тэмдэг болсон цэцэг бөгөөд сакура дэлгэрсэн нь хавар айлчилсны илэрхийлэл болдог ч шинэ санхүүгийн болоод хичээлийн жилтэй давхцдаг нь сайн сайхны бэлгэдэлтэй . Шинэ юм эхэлсний бэлгэдэл болгож япон хүмүүс амралтын өдрөө Сакурагийн дор сууж, хоол ундаа идэж, сакайгаа ууж, сакура цэцгээ магтан бахархаж, баяртай сайхан үгсийг бахдан хэлэлцдэг ёстой аж.
Сакура дэлгэрэх цагаар хийдэг өөр нэг ёс бол япончууд sakura-yu буюу сакуратай цай, sakura-mochi буюу сакурагийн навчтай банш хийж идэх ёс аж. Эдгээрийг голдуу хосуудын хурим найр зэрэг хүндтэй ёслол давхцуулан хийж өгдөг гэнэ.
Сакура гэнэт сайхан дэлгэрсэн шигээ цочир хурдан унаж дуусдаг богино настай “муухай” цэцэг аж бас. Нэг өглөө гарахад гудамж талбай, зам, голын эргээр цагаан зам татуулан унасан байхыг хараад харамсах шиг болсон. Үүнийг эрт үеийн самуурайн үхэл, дайны үеийн цэргийн үхэлтэй зүйрлэн ярилцах хэллэг япон хэлэнд байх юмаа. Манайхаар бол хиарахтай адилтгадаг бололтой.
Профессор ч бай, таксины жолооч ч бай ямар ч япон хүн монгол хүн гэхээр л шууд сумо, Асашёру, Хакухо гурвыг ярьж эхлэх нь бахархмаар сайхан. Сумо бол монгол япон хүмүүсийг танилцан нөхөрлөх нэг сайхан шалтаг шалтгаан, зууч гүүр болж байна. Сумогийн тэмцээнийг жилд зургаан удаа сондгой саруудын 10-наас эхлэж бүтэн сайнд дуусахаар тооцсон байдаг юм байна. Нэг, тав, есөн сард Токиод, гурван сард Осакад, долоон сард Нагояа, арван нэгэн сард Фукуокад болдог юм байна. Сумо үзэх үнэ тийм ч их үнэтэй биш юм байна. Захын суудлууд 20-30 доллар орчимд үнэлэгээтэй юм. Хамгийн ойрын суудал 70 -80 доллар орчим гэнэ. Хааяа нэг сонирхолтой барилдааны билетийг “халтарууд” авч дамлахыг оролддог ч нэг их бүтэл муутай аж.
Намайг 2006 онд Осакагийн хууль, эдийн засгийн их сургуульд ажиллаж байхад удахгүй Хакухо ёкозуна болно гэж сумо сонирхдог хүн бүр хэлж байсан биеллээ олжээ. Япончууд Хакуход сайн учир нь түүний дүр төрх, бие хаа, хөдөлгөөн, барилдах байдал, аавын удам судар, байж байгаа байдал нь их тааламжтай сайхан байдаг гэнээ. Япончууд угаасаа онгироо сагсуу, ойворгон хөөрүү, их зантай хүмүүст дургүй нь нөлөөлж байгаа болов уу гэж бодогдлоо.
Японыг бид их үнэтэй л гэж ярихаас биш яг юу нь хэдэн төгрөг байдгыг сонирхож байсангүй санагдана. Ингээд би зориуд гол гол хүнсний зүйлийг харьцуулахад сонин болов уу хэмээн хэдэн барааны үнэ тэмдэглэж авсан маань доорх мэт. Ерөнхийдөө юм үнэтэй, гэхдээ үнэтэйдээ Английг яаж гүйцэх вэ?. Жишээ нь 5 зүсэм талх 1.5$, 6 өндөг 1 $, зургаан ширхэг 0.33 ийн хэмжээтэй Кирин пиво 10$, 5 кг цагаан будаа 17$, 1 литр сүү 1.40$, 1 литр 100%-ийн оранж жүүс 1,30$, 500 грамм тараг 2$, 1кг алим 5$ байна. Автобус, метроны нэг буудлын үнэ 2$ оос эхлэж, явсан буудлынхаа тоогоор үнэ нь нэмэгдэж явахыг хэлэхээ мартаж байна.
Япон хоол идэх “журам” нарийн. Цагаан будааны чанар дээд зэргийн сайн байна, цагаан будаа идэх ёс их нарийн юм. Бид нар будааны тухай мэдлэг муутай тул будааны талаар сэтгэгдэл тааруу улс юм, голдуу л будаа их идвэл сэрүүднэ гэхээс биш будаа хэрхэн идэх тухай ойлголт тааруугаа энд мэдлээ. Будаа тарих тийм амаргүй ажил бололтой. Будаа руугаа савхаа дүрсэн хүнийг хутга дүрсэнтэй адил үздэг гэнэ. Аяга тавагтаа ширхэг ч будаа үлдээх ёсгүй, хэрэв идэж чадахгүй бол хаана ч эхнээсээ таарах тохирох будаагаа авууштай, захиалууштай юм.
Япончууд үхрийн маханд “нугасгүй” боловч АНУ-д үхрийн махны импортод тавьсан хоригоос болж 2003 оноос хойш үхрийн махны мөрөөсөл болоод байгаа гэнэ. Уг нь Америк 1,4 тэрбум долларын үхрийн мах импорталдаг, муугүй бизнес боловч Японы талаас зөвшөөрөхгүй байгаа аж. Хоолны газрынхан “хоригоо цуцлаач хоолоо идмээр байна” гэж 1 сая 90 мянган хүний гарын үсэг цуглуулсан ч дийлэхгүй байгаа гэнээ.
Японд 20 нас хүрсэн хүнийг том хүн гэж тооцох бөгөөд 20 наснаас өмнө гэрлэж болохгүй гэнээ. 20 иос дээш насны хүн жилд 120 литр пиво, архи, саке уудаг гэсэн статистик байна. Энэ бол бидний төсөөлж байснаас хэд дахин илүү их гэсэн үг. Японы Асахи, Кирин, Саппоро пиво, Сантори виски алдартай. Сүүлийн үед япончууд Ирландын Гиннесс буюу хар пивонд ороод байгаа гэнэ. Аливаа их, бага гэлтгүй хоол ундны газар ороход гутлаа тайлахад байнга бэлэн байх ёстой шүү. Өөрөөр хэлбэл үнэр танар гарах вий бодоорой гэсэн сануулга.
Байгалийн аюулын аман дээрх Япон орон. Япон бол баруун руу чиглэсэн евроазийн техтоник давхарга, урагш зүглэсэн Филипиний давхрага, зүүн тийш чиглэсэн Номхон далайн давхрага гэсэн гурван давхаргын уулзварт оршдог орон учраас газар зүйн байрлалын хувьд бас ч нэг их таатай биш улс юм. Газар хөдлөх, тайпуун буюу далайн шуурга болох, галт уул дэлбэрэх гээд энэ орныг түгшээсэн юм бас мундахгүй ээ.
Япончуудыг хатуу хэлбэл толгойгоороо халуун уул дэрлэж, хөлөө их усанд дүрсэн улс бөгөөд Фүжи хайрханаа оруулаад 80 гаруй цооног амь голтой уугисан хэвээр байна. Толгой, хөлөөс ирэх аюул хоёулаа хэцүү. Толгой руу нь галт уул дэлбэрч, дороос нь их газар чичрэн, хөлөөс нь цунами цамнахгүй гэх газаргүй. Бага зэргийн газар хөдлөх бол байнга болдог орон юм. Биднийг ирж төвхнөх 7 хоногийн зуурт 2 ч удаа 3-4 баллын газар хөдөлж бид гэрээрээ яахаа мэдэхгүй сандрах, гайхах тэвдэхийн зуурт зогсож байлаа. 1995 онд далайн боомт Кобед болсон газар хөдлөлтийн дурсгалыг 2006 онд очиж үзсэн, тэнд үрэгдэж үгүй болсон хүмүүсийн дурсгалд зориулан нэг хэсэг газрыг тэр чигээр нь орхисон нь аймаар. Гэхдээ угаасаа газар хөдлөнө гэж тооцож бүх юмаа бодлоготой хийдэг улс аж. Өөрөөр хэлбэл газар хөдлөвөл яанаа гэсэн айдасыг хүний толгойноос аваад хаячихсан юм байна. Жишээ нь байшинг аль болох стандартын дагуу бат бэх барих, 10, 20 давхар байшинг пүршин дээр барих, барилга тус бүрийг хэдий бага боловч хооронд нь заавал зайтай барих, гэрлийн шил, бүрхүүлийг тааз, хананд бат бэх бэхлэх, хөдөлгөөнгүй байлгах, шил савыг заавал хамгаалалттай хийх зэрэг энгийнээс аваад хэцүү хүртэлх дээд зэргийн стандартыг маш нарийн мөрддөг аж. Иймэрхүү стандартыг зөрчиж барилгын арматур төмрийг хэдхэн милметр дутуу төмрөөр хийсэн нь баригдаж, бэлэн болсон 73 орон сууц, зочид буудлаа нураалгаж, авгай нь байшингаас нисэж үхэж байсан бизнесменийг зурагтаар үзэж билээ. Аливаа юм ийм л үнэнч шудрага, ил тод байж нийгэм хөгждөг бололтой.
Шинээр ирж байгаа хүнд хамгийн түрүүнд газар хөдлөвөл хэрхэх тухай танилцуулж гэр орон, албан газар өндөр тавилга тавихгүй байх, тийм зүйлээс хол унтаж хэвтэх, аюулгүйн гарц, орцыг байнга нээлттэй чөлөөтэй байлгах, газар хөдлөх үед гааз, цахилгаанаа шууд унтраах, бүх хаалгаа онгойлгох, шил сав, хүнд жинтэй юмнаас холдож, ширээн доор орж хоргодох, гартаа байнга гар чийдэнтэй байх, гарц хаалгаа толгойдоо тогтоож, мэдэж авах, машинаар явж байвал шууд зогсоод, хөдөлгүүрээ унтраах, элчин сайдын яамтайгаа шууд холбоо барих гэх мэт зөвлөгөөг өгдөг юм байна.
Тайпуун гэдэг үг хятад хэлний тай фун буюу их салхи гэсэн утгатай үг аж. Зун орой, намар эртдээ нэлээд болох энэ их шуурга бас айхтар аюултай эд гэнэ. Хамгийн сүүлд 1953 оны 9 сарын 26 нд нэг аюултай шуурга болж 5000 хүний амийг авч, 1 сая байшин нураасан гэнэ. Дээд тал нь секундэд 45 -50м хүрч шуурахаар юу тэсэх вэ дээ.
Япончууд Монголыг маш сайн судалдаг орны тоонд ордог. Японы Монгол судлал хоёр зууны уламжлалтай. Одоогийн байдлаар Япон дахь монгол судлал Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургууль, Осакагийн Гадаад Судлалын Их Сургууль, Тохокугийн Их Сургуульд төвлөрч, энд ирээдүйн монголч эрдэмтэн судлаач, монгол японы гүүр болж ажиллах хүмүүс бэлтгэгдэж байгаа бөгөөд монголоос эрдэмтэн багш нар тодорхой хугацаагаар залагдаж ирж багшилж байна.
Японы монголч эрдэмтдийн холбооноос жил бүр хоёр удаа эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулж, Токио, Осакад ээлжлэн хийж байна. Мөн Токиогийн их сургууль, Васэда, Киотогийн Их Сургууль, Осакагийн Эдийн засаг, хуулийн их сургуулиуд, Осакагийн Угсаатны зүйн музейд эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийгдэж, томоохон төслүүд хэрэгжиж байна.
Аливаа хүн Япон оронд сакура дэлгэрэх хавар цагаар ирэхэд ажил төрлөө алжаалгүй сайхан амжуулж, Япон орныг тухтай тайван үзэн танилцаж, түүний тухай эргэцүүлэн бодох таатай сайхан цаг амой.

Б.Ирээдүй, Токио хот, 2008 оны 4 дүгээр сар.