Эх хэлний өдөр

2008 оны Олон Улсын Эх хэлний өдөрт зориулан "Цаг төр, хүмүүс" сэтгүүлд бичсэн эхлэл үг. 

Олон улсын эх хэлний өдөрт

ЭХ ХЭЛНИЙ ӨДӨР

Хэл бол хүмүүсийн хоорондын харилцааны хамгийн чухал хэрэгсэл гэдэг ойлголт бид бүгдийн хамгийн нийтлэг ойлголт байдаг. Хэл оролцдоггүй утга зохиол, боловсрол, нийгмийн харилцааны нэг ч салбар байдаггүй. “Хүнийг амьтнаас ялгах хамгийн анхны хэрэгсэл бол хэл” хэмээн Францын их зохиолч Стендал хэлсэн байдаг юм. Уран зохиол, сурч боловсрох, нийгмийн төрөл бүрийн үзэгдэл, бүх юм, хүн бүр үндэсний соёл тэр байтугай шашин суртахууны ялгарал ч хэлээр дамждаг.

Хэл нь хүн төрөлхтөний хамгийн үндсэн нийтлэгийг бүрдүүлж байдаг. Тухайн хүн чухам ямар хэлээр ярилцаж байх нь чухал биш, ерөөсөө харилцаж ойлголцож байгаа нь хамгийн чухал зүйл. Гэсэн хэдий ч мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар хэдэн үеийн дараа дэлхий дээр хэрэглэгддэг 7000 шахам хэлний талаас илүү нь устах магадлалтай болоод байна. Учир нь энэ хэлнүүд засгийн газрын үйл ажиллагаа, боловсрол болон хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгсэлд зориуд хэрэглэгддэггүйн улмаас устах магадлалтай гэнэ. Тэгэхээр өөрийн бие даасан хэлээр төр засаг нь үйл ажиллагаагаа явуулж, радио өргөн нэвтрүүлэг хийж, ном хэвлэлээ хэвлэн тарааж байх нь хэлний дархлаа бий болж оршин тогтнох хамгийн чухал зүйл болох нь. Эрдэмтдийн тооцоолсноор дэлхий дээр хоёр долоо хоног тутамд нэг хэл хэрэглээнээс шахагдан гарч байгаа бөгөөд дэлхийн бүх хэлний 96%-иар нийт хүн амын 4% л ярьдаг байна. Тэгэхээр үлдсэн 4%-иар нь хүн амын 96% ярьдаг гэсэн үг. Ингэхээр ихэнхи хэлийг хэрэггүй гэх нь хаашаа юм бэ гэхдээ л хэрэглэгдэхгүй болохоор устаж үгүй болох магадлал их өндөр байдаг аж. Ийм учраас НҮБ 2008 оныг Олон улсын Хэлний Жил хэмээн зарласан бөгөөд үүнийг хоёрдугаар сарын 21нд Олон Улсын Эх Хэлний Өдөр ЮНЕСКО нээн зарлах гэж байна.

Олон улсын эх хэлний өдрийг (International Mother Language Day) 2000 оноос эхлэн ЮНЕСКО -гийн гишүүн орнуудад жил бүрийн 2 дугаар сарын 21-нд тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсноос хойш 8 дахь жилээ дэлхий даяараа өргөн дэлгэр тэмдэглэх гэж байна. “Хэл гэдэг бол бүх нийгэм, эдийн засаг, соёлын амьдралын гол цөм зүрх нь юм гэж” ЮНЕСКО-гийн Ерөнхий захирал Койчиро Мацуура Олон улсын эх хэлний өдөрт зориулсан тусгай илтгэлдээ цохон тэмдэглэжээ. Яагаад заавал 2 дугаар сарын 21 байдаг нь бас учир жанцантай аж. Учир нь энэ өдөр бол 1952 оноос эхлэсэн хуучнаар зүүн Пакистаны Бенгали хэлний төлөө хөдөлгөөнтэй холбоотой гэнэ. Энэ нь Бангла хэлийг улсын хэл болгохын төлөө тэмцэж амиа алдсан хэсэг оюутны хөдөлгөөн байсан юм байна. Яагаад гэвэл тухайн үеийн Пакистаны засаг дарга Мохоммед Али Жиннах Урду хэлийг баруун, зүүн Пакистаны албан ёсны хэл байна гэж 1948 оны 3 сарын 21 нд нэгэн хурал дээр зарласанаас болж тэмцэл хурцаджээ. Ийнхүү Зүүн Пакистаны хүмүүс Бангла хэлнийхээ төлөө тэмцэлд боссон бөгөөд Засгийн газар нь 1952 оны 2 дугаар сарын 20 нд дээрх шийдвэрээ батласны маргааш буюу хоёрдугаар сарын 21 нд оюутнууд маш өргөн эсэргүүцэл цуглаан зарлан зохион байгуулснаас Дака хотод Пакистаны цагдаа нар олон зуун хүний аминд хүрч эсэргүүцэлтэй тулжээ.

Энэ жилийн эх хэлний өдөр бүр ч онцлогтой, учир нь өнгөрсөн жилийн 12 дугаар сард Нэгдсэн үндэсний байгууллагын Ерөнхий Ассемблейн чуулганаас 2008 оныг Олон Улсын хэлний жил (International Year of Languages) болгон тунхаглал гаргаж улс үндэстэн бүр тухай тухай орондоо хэлнийхээ талаар их зүйл хийж анхаарахыг дэлхий даяарт уриалан зарлаад байгаа юм. Ийнхүү бид энэ жил гагц нэг өдөр биш бүтэн жилжин эх хэлнийхээ тухай харилцан ярилцаж болох боломж, учир утгатай болоод байна. Бидэнд хийж бүтээх,  хэлэлцэж ярих, зүйл арвин бий. Монгол эх хэлнийхээ талаар ард нийтээрээ ярьж хэлэлцэж болохгүй байгаа зүйлээ нягтлан үзэж, нэг мөр болгон жигдлэх зүйлээ хамтаараа хэлэлцэн тогтмоор байна. Ингэх нь бид бүхэнд бүгдээрэнд нь хэрэгтэй зүйл юм.

Учир нь сүүлийн үед монгол хэлний ярианы болон бичгийн хэлэнд гарч байгаа эвдрэл гэм, ёс бус үзэгдэл, гажиг хэлбэр загвар, дүрэм журам, зөв бичихзүйн зарим ташаа төөрөг олон байгаа бөгөөд хүмүүс ч төөрч будилах нь улам их болж байна. Үүнийг үргэлжлүүлэн нийт үндэсний хэмжээнд өргөжүүлэн хэлэлцэж, ард нийтээр мэдүүлмээр байна.

Мөн эх хэлтэй холбоотойгоор эх бичиг үсгийнхээ тухай ч ярих хэрэгтэй юм. Монгол улс зах зээлийн нээлттэй нийгэмд орсноор хэлний тухай асуудал биднээс хэд дахин илүү хурдтай өөрчлөгдөж, хүмүүсийн оюун ухаан энэ хурд, эрчийг гүйцээхээ больж бүр дунд нь будилж самуурч, чоно борооноор гэгчээр үүнийг далимдуулан замбараагүй, дүрэм журамгүй байдал ч газар авлаа.

Ийм учраас бид эх хэлнийхээ тухай ихийг ярих, хийх учиртай хүмүүсээ.

Хэлшинжлэлийн ухааны доктор Жанцангийн Бат-Ирээдүй